पोरखेळ

पोरखेळ

बळकट शरीरयष्टीचे, बलदंड बाहूंचे ते तिघे तरुण एकदमच दवाखान्यात आले आणि माझ्यासमोर येऊन खुर्चीत बसले तसा मी थोडासा चपापलोच. दवाखान्यासारख्या ठिकाणी एकदम एकत्र इतके ताकदवान जवान पाहण्याची आम्हाला सवय नसते! असे लोक एकत्र पाहण्याची वेळ म्हणजे धोक्याची घंटाच. कुठल्या तरी असंतुष्ट पेशंटने सोडलेली ही अस्त्रे असण्याची शक्यता असते. त्या जवानांना पाहिले तशी क्षणभरात माझ्या डोक्यात विचारांची प्रचंड चक्रे फिरली. कुठलाही असमाधानी धोकादायक पेशंट आठवेना. पण समोर पाहिले तर त्यांचे चेहरे हसतमुख होते, नजरेत पुसटसे आर्जव होते. म्हणजे तसे काळजीचे कारण नसावे असा चाणाक्ष अंदाज मी बांधला आणि स्थिरावलो. प्रश्नार्थक नजरेने त्यांच्याकडे पाहू लागलो.

त्यांच्यातला एक जण थोडा जास्त बोलका, हुशार वाटला. पुढे येऊन त्याने माहिती द्यायला सुरुवात केली. ‘सर, आम्ही विजय जवान मंडळाचे कार्यकर्ते आहोत. दर वर्षी आपल्या मंडळातर्फे काही साहसाच्या स्पर्धा घेतल्या जातात आणि त्यात जे जिंकतील त्यांना बक्षिसे देण्याचा आमचा उपक्रम असतो. यंदा आम्ही सिंहगड चढण्याची स्पर्धा घेणार आहोत. तर त्यासाठी तुम्ही यावेत अशी आमची इच्छा आहे.’

मी घाबरलोच. मी एक किरकोळ शरीरयष्टीचा मनुष्य. व्यायाम, खेळ अशा गोष्टींपासून चार हात दूर राहणारा. शक्य तो तब्येतीला त्रास देऊ नये अशा विचारांचा! मी अशा स्पर्धेत सहभागी व्हावे असे यांना का वाटावे हे मला समजेना. ते माझी थट्टा वगैरे तर करत नाहीत ना असेही मला वाटून गेले. माझ्या मनातली शंका त्यांनी बहुधा ओळखली असावी. झालेला घोटाळाही त्याच्या लक्षात आला. तो जवान हसला. म्हणाला, ‘सर, तुम्ही आम्हाला एक डॉक्टर म्हणून हवे आहात. त्याचं काये ना की, स्पर्धा चालू असताना कुणाला काही त्रास झाला तर एखादा जबाबदार डॉक्टर तिथे असावा अशी आमची इच्छा आहे. उद्या काही तसला प्रॉब्लेम यायला नको, म्हणून एक डॉक्टर असलेला बरा. तुमच्या मदतीला आमचे काही कार्यकर्ते असतीलच ना. गाडीनं आम्ही तुम्हाला थेट गडावर वरती नेऊन सोडू. तुमचं इ.सी.जी. मशीन फक्त बरोबर असलं म्हणजे झालं. म्हणजे काये की कुणाला काय हार्टचा वगैरे प्रॉब्लेम झालाच तर तुम्ही आहातच, काय?’

माझ्या डोक्यात प्रकाश पडला. म्हणजे मला काही पळापळीचा त्रास असणार नव्हता तर. नुसतीच सिंहगडाची एक वारी. थोडी वेगळी मजा. बरं स्पर्धा तर तरुण मुलांची. त्यांना त्रास तो काय होणार. माझी आपली फुकटात सिंहगडाची वारी. काय वाईट आहे. बरं तेव्हा मीही व्यवसायात नवखा होतो. माझ्यापेक्षा वरिष्ठ अशा माझ्या मित्राने मला एक गुरुमंत्र दिला होता. ‘काही करून लोकांशी संपर्क वाढव. कुठल्याही समारंभाचं निमंत्रण असो, लग्नाचं असो, बारशाचं असो, अगदी मयतीचं का असेना, जात जा. चार लोक भेटतात. लोकांच्या नजरेसमोर रहावं, त्याचा फायदा होतो.’ ही नामी संधी होती, लोकांच्या समोर राहण्याची. बरं हे कुठलंसं जवान मंडळ. त्यांच्याशी थोडासा परिचय झाला तर फायदाच होईल ना. मी लगेचच त्यांना होकार दिला. ती तिघंही पोरं खूष झाली. कृतज्ञतेनं त्यांच्यातल्या प्रत्येकानं माझा हात हातात घेतला. माझे आभार मानले. रविवारी सकाळी सात वाजताच घरी गाडी पाठवतो असं आश्वासन देऊन ते गेले.

ठरल्याप्रमाणे रविवारी अगदी सकाळी गाडी आली. दाराशी एक गाडी येऊन मला घेऊन जाते याचा नाही म्हटलं तरी मला अभिमान होताच. माझी इ.सी.जी. मशीनची मोठी सूटकेस होती. आतल्या सगळ्या ऐवजासकट तिचे वजन सतर-अठरा किलो होत असे. दाराशी आलेली ती गाडी पाहून ते वजनही मला हलके वाटू लागले. गाडीत मागच्या बाजूला माझ्यासाठी खास जागा ठेवून अजून एक-दोघे तरुण गाडीत बसले होते. एकाने माझी सूटकेस उचलून गाडीत घेतली. मागच्या सीटवर पाय थोडे ऐसपैस ताणून मी बसलो, तेव्हा मी अगदी समाधान पावलो होतो. 

गाडी निघाली. एका ठिकाणी थांबून इतर काही गरजेचं सामान आत टाकून आम्ही सिंहगडाकडे निघालो. ‘स्पर्धेसाठी पोरं सकाळपासूनच आली आहेत. आपण गाडीनं वर पोहोचू त्या सुमारास पहिली-पहिली पोरं वर पोहोचतच असतील. पुढची पोरं काय अजून तासाभरात वर पोहोचतील. म्हणजे झालंच आपलं काम.’ गाडीतल्या एका तज्ज्ञ तरुणानं निर्वाळा दिला. आता गाडीत मी चांगलाच विसावलो होतो. काय लागेल तेवढा वेळ, मला काय फरक पडणार होता. मजेत खिडकीबाहेरची दृश्य पाहात मी बसून होतो.

धक्के खात-खात सिंहगडावर जाणारा तो रस्ता आम्ही पार केला. गाडी वाहन तळावर पोचली. मागे-पुढे करत ड्रायव्हर ती गाडी नीट लावत होता. गाडी पुरती थांबली न थांबली तोच दोन पोरं पळत पुढे आली.

‘डॉक्टर हायेत का? कुठायत डॉक्टर?’ धापा टाकत त्यांनी विचारलं.

‘सर, ती पोरं आली बघा.’ असं म्हणत आतल्यांनी मला पुढे केलं.

‘काय रे, काय झालं?’ गाडीतून उतरत मी त्यांना विचारलं.

‘बिगी बिगी चला डॉक्टर, वर आलेलं एक पोरगं पहा कसं तरीच कराया लागलंय. लय धापा टाकतंय, पानीबी मागून ऱ्हायलय.’ धापा टाकत त्यातल्या एकानं मला माहिती दिली.

अरेरे, कुठाय तो पोरगा?’ मी विचारलं.

“त्ये पोरगं लय लांब हाय. पार तानाजीच्या पुतळ्यापाशी. तुम्ही चला डॉक्टर. चला बिगी-बिगी. म्या दावितो तुम्हास्नी’ असं म्हणत त्या पोरांनी उलट्या दिशेनं पळायला सुरुवातही केली.

मी चटकन गाडीतून उतरलो, त्यांच्या मागून जाऊ लागलो, तशी गाडीतल्या एका जवानाने ‘डॉक्टर, तुमची पिशवी’, असं म्हणत माझी ती जडजंबाल सूटकेस माझ्या हातात ठेवली. ती हातात घेतली तर माझा उजवा खांदाच खाली घसरला, तिच्या वजनाने. कशी बशी ती सावरत मी चार पावले पळालो तर असा दम लागायला लागला की ब्रह्मांडच आठवावे! मदतीची याचना माझ्या नजरेत आली असणार निश्चित. पण मागे, आसपास बघावे तर मघाचे सगळे नौजवान कुठे तरी नष्ट झालेले. आता प्रसंग बाका आला होता. माघार घेणे शक्य नव्हते. एका हातात ती जड सूटकेस सावरत अर्धवट पळत अर्धवट चालत मी अंतर काटू लागलो. पुढे ती पोरं पळत होती. पळता-पळता मागे वळून माझ्याकडे पाहात होती. ‘चला बिगी-बिगी’, म्हणत मला जोरात पळायला खुणावत होती.

गडावरचा तो सगळा रस्ता चढ-उताराचा आहे. याआधी एक-दोन वेळा मी नुसताच त्यावरून चालत गेलो होतो तरी दमलो होतो. आता तो सगळा रस्ता पळत पार करण्याची वेळ आली, ते देखील अठरा किलोचे ते असह्य वजन सांभाळत. ही माझी परीक्षाच होती. ती पोरं काही थांबेनात. तानाजीच्या पुतळ्याजवळ अडलेल्या त्या कुणा पोराचे प्राण वाचविणे जणू त्यांच्या पळण्यावर अवलंबून होते अशा त्वेषाने ती पळत होती. माझ्या संथ चालण्याचा त्यांना बहुधा रागही येत असावा. एक तर माझ्या हातातल्या वजनाची त्यांना कल्पना नसावी आणि एक जीव वाचविण्याच्या कल्पनेने ते पूर्ण रोमांचित झालेले होते. भारावले होते. धापा टाकून माझ्या तोंडाला कोरड पडली. तोच उलट दिशेनं अजूनही एक-दोन पोरं पळत आली, ‘डॉक्टर कुठायत? डॉक्टर? पोराला चक्कर आलीय तिकडे, पळा, पळा.’ त्यांनी पुन्हा मला आवाज दिला. काही न बोलता मी पुन्हा माझा वेग वाढविण्याचा प्रयत्न करू लागलो. ‘डॉक्टर, डॉक्टर’, असा जणू एकच घोष सुरु झाल्याचा भास मला होऊ लागला. हातातली पिशवी कधी उजव्या, कधी डाव्या हातात सारत, तर कधी ती साफ डोक्यावर उचलून धरत मी पळत होतो. तरी ते अंतर संपेना. ते चढ-उतार संपेनात. पुढे धावणाऱ्या मुलांच्या आरोळ्या संपेनात. शेपटी पिळून पळवल्या जाणाऱ्या बैलासारखी माझी गत झालेली. माझ्या डोळ्यांसमोर अंधारी आली. आता पडतो की काय असे वाटू लागले. एक प्रकारचा बधिरपणा सर्वांगात पसरू लागला. असा किती वेळ गेला, मी किती पळालो हेही मला समजेना झाले. प्राण कंठाशी येणे म्हणजे काय याचा तो प्रत्यक्ष अनुभव होता. पण अजून तो तानाजीचा पुतळा दिसेना. ते चक्कर आलेलं पोरगं दिसेना. कितीतरी वर्षांपूर्वी सिंहगडाचा हा परिसर तानाजीनं आपल्या पराक्रमानं गाजवला होता. शत्रूशी सामना करताना त्याला वीरमरण आलं होतं. आता त्याच परिसरात मीही एक अभूतपूर्व पराक्रम करतो की काय अशी भीती माझ्या मनात यायला लागली.

किती काळ गेला माहीत नाही. खरं तर पुढचं काहीच मला फारसं आठवत नाही. आठवतंय ते इतकंच की कधी तरी मी त्या पुतळ्यापाशी पोचलो. त्या पोरापर्यंत पोचलो. पण तोवर ते पोरगं उठून बसलं होतं, पाणी वगैरे पिऊन आसपास फिरायलाही लागलं होतं. उरस्फोट करून पळत-पळत आपल्याला तपासायला आलेल्या डॉक्टरकडे त्याचं लक्षच नव्हतं. अशी काही वैद्यकिय सेवा उपलब्ध होती हेही त्याला बहुधा माहीत नव्हतं.

माझी ती अति वजनदार सूटकेस मी बाजूला टाकली. धापा टाकत तिथल्याच एका झाडाखाली मी अक्षरशः कोसळलो. आता माझा मी एकटा अगदी शांत होतो. डॉक्टर-डॉक्टर असा घोष बंद झाला होता. गडावरच्या थंडगार वाऱ्याचा सुखद गारवा माझ्या सर्वांगाला स्पर्शत होता. जणू पुनर्जन्म झाल्याची भावना माझ्या मनात आली. हळुवार डोळे उघडून मी वर आकाशाकडे पाहिले. झाडाची पाने मंद सळसळत होती. एक चुकार घार वर मंद घिरट्या घालत होती. आणि वर निळभोर आकाश. मला स्वर्गीय वाटलं.

त्या दिवशी सिंहगडावर झाडाखाली अति श्रमाने विकल होऊन पडल्यावर मला जणू आत्मज्ञान झाले. ब्रह्मज्ञान झाले. काय हा मूर्खपणा. कोण ती तरुण पोरं, ती मला सिंहगडावर बोलावतात काय आणि मीही वेड्यासारखा इ.सी.जी. मशीन घेऊन त्यांच्यामागे धावतो काय. असा कुठला आजार त्या स्पर्धक तरुणांना होणार होता की ज्यावर मी उघड्यावर माळरानात उपचार देणार होतो? असं कुठलं रोगनिदान होतं की जे तेव्हाच तिथेच उघड्यावर माळरानात इ.सी.जी. मशीनद्वारे मी करण्याची गरज होती? सगळाच नुसता पोरखेळ. नसता उपद्व्याप केवळ!

डॉ.संजीव मंगरूळकर

दूरभाष ९४०५०१८८२०

शिबिर कथा

शिबिर कथा

सप्रे साहेब स्वतः माझ्या दवाखान्यात आले आणि त्यांनी स्वतः मला विनंती केली की त्यांच्या एका संस्थेसाठी मी एक आरोग्य शिबिर घ्यावे ही सगळी घटनाच मुळी मला स्वप्नवत्‌ वाटावी अशी होती. सार्वजनिक आणि राजकीय क्षेत्रातला सप्र्यांचा दबदबा केवढा तरी मोठा होता. त्यांच्या तरुणपणी त्यांनी कितीतरी महत्त्वाच्या पदांवर काम केले होते. अगदी तत्कालीन पंतप्रधानांपर्यंत त्यांचा जवळचा संबंध असल्याचाही बोलबाला होता. आजघडीला सप्रे वृद्ध होते, तरी त्यांच्या ऋषीतुल्य व्यक्तिमत्त्वाविषयी एक आदराची भावना सर्वांच्याच मनात असे. असे हे सप्रे स्वतः माझ्या दवाखान्यात आले. मला कृतकृत्य वाटले. त्यांची मागणी तर काय अगदी साधी होती. एक आरोग्य शिबिर त्यांच्या कुठल्याशा एका सेवाभावी संस्थेसाठी घेण्याची. मी त्यांना तत्काळ होकार दिला.

तो काळ असा होता की अशा प्रकारची शिबिरे घेणे म्हणजे माझा हातखंडा आणि आवडीचा विषय होता. कुठेही जाऊन कुठल्याही प्रकारची आरोग्य शिबिरे मी घेऊ शकत असे. मग ती मधुमेहाविषयी असोत किंवा हृदयविकाराविषयी असोत. खेड्यात असोत अथवा पार कुठे तरी जंगलात असोत. शाळेतल्या विद्यार्थ्यांसाठी असोत किंवा जरठ वृद्धांसाठी असोत. नुसते शिबिर म्हटले की माझ्यातला डॉक्टर तडफडून जागा होत असे. एकदा का शिबिरात घुसलो की एखाद्या योद्ध्याच्या तडफेने मी लढत असे. ताशी शंभराहून अधिक पेशंट हातावेगळे करणे आणि त्यांना त्यांच्या मूळ अडचणींसकट तसेच परतवून लावणे हे यशस्वी शिबिराचे लक्षण आहे, यातच डॉक्टर म्हणून माझे कर्तृत्व सामावलेले आहे, अशी माझी भावना असावी. अशा शिबिरांमुळे कुणाचे भले होते, ती नक्की रुग्णांच्या सेवेसाठी होतात की कुठल्याश्या तथाकथित सेवाभावी संस्थेच्या आत्मतुष्टीसाठी होतात हे समजण्याचे ते वय नव्हते. शिबिरात मोफत काम करून मी समाज सेवा करतो असे वाटावे इतका भाबडा मी नसलो तरी शिबिरात काम केल्याने आपले नाव होईल, चार चांगल्या लोकांशी संबंध येऊन शेवटी व्यवसाय वाढेल असे वाटण्याइतपत बावळट मात्र होतो. त्यामुळे मी शिबिरात उत्साहाने भाग घेत असे. आणि ही केवळ माझीच अवस्था नसावी, बहुसंख्य नवखे डॉक्टर या ‘शिबिरावस्थेतून’ जात असावेत. जसा काळ उलटत गेला, तसा या शिबिरांमधला फोलपणा मला जाणवत गेला. एका दिवसाच्या अशा वरवरच्या तपासणीतून आपण कुणाचे काहीच भले करत नाही, उलट गरीब असहाय अशा पेशंटना आपण उगीचच आशा लावून ठेवतो, मोफत सेवेची लालूच दाखवत त्यांना चक्क फसवतो असे मला दिसले.

कुठल्याशा एका शिबिरात, दोन्हीही पायांना पोलिओ झालेला एक बारा तेरा वर्षांचा मुलगा त्याच्या किरकोळ यष्टीच्या आईने पाठुंगळी घेतला आणि धापा टाकत कुठल्याशा गावाहून कितीतरी किलोमीटर पायी चालत माझ्यासमोर आणून टाकला, हात जोडून त्याला बरा करण्याची विनंती तिने मला केली तेव्हा मला हे जाणवले.

अशाच आणखी एका शिबिरात छातीचा भाता असहायपणे वरखाली करीत कुठलासा दमेकरी औषधांची याचना करीत माझ्यासमोर कोसळला तेव्हा मला हे जाणवले.

कुठल्या तरी प्रतिष्ठित क्लबद्वारा आयोजित केलेल्या अशाच एका शिबिरात अंगावर अत्तराची फवारणी केलेल्या उच्चभ्रू स्त्रिया जेव्हा एकमेकात गप्पागोष्टी करत पहिल्या नंबरवर येऊन आधी तपासणीसाठी स्वतःच येऊन माझ्यापुढे उभ्या राहिल्या तेव्हाही मला हेच जाणवले.

कुठली तरी फुकटची औषधे, बिन कामाच्या जीवनसत्त्वांच्या गोळ्या जमवून त्या अशा पेशंटना किंवा पेशंट नसलेल्या कुणाला तरी वाटणे ही केवढी तरी घोर फसवणूक होती. पण हे जे मला जाणवले ते सगळे नंतरचे. कितीतरी वर्षांनंतरचे.

सप्रे जेव्हा मला भेटले तेव्हा मी कितीतरी लहान होतो, शिबिरांसंदर्भात माझ्या बाल्यावस्थेत होतो. अगदी उत्साहाने मी त्यांना हो म्हटले आणि शिबिराच्या तयारीला लागलो. शिबिर हृदयविकार आणि रक्तदाब यासंबंधी असावे अशी सप्र्यांची इच्छा होती. त्यादृष्टीने मी योजना केली. अशा शिबिरांच्या संयोजनाचा माझा एक साचाच बसून गेला होता. माझी वहिनी, बहीण (दोघीही वैद्यकीय व्यावसायिक नसल्या तरी) मला या कामात मदत करीत असत. इ.सी.जी. घेणे, तो व्यवस्थित चिटकविणे, पेशंटचे वजन घेणे इ. कामे त्या इमाने इतबारे करीत असत. त्यामुळे मी पेशंट तपासण्यावर आणि त्याला औषधे देण्यावर माझे पूर्ण लक्ष केंद्रित करू शकत असे, सर्व कामही वेळेत पूर्ण करू शकत असे.

तर अशा सर्व जय्यत तयारीनिशी आम्ही शिबिरासाठी गेलो. एका प्रशस्त सभागृहात एक दोन ठिकाणी पडदे लावलेले आणि त्यांमध्ये दोन खाटा. एका बाजूला टेबल. एखादे छोटे स्टूल. इतकी तयारी अशा शिबिरांना पुरते. तेवढी इथे होती.

सप्रे स्वतः सामोरे आले, त्यांनी आम्हा सर्वांचे मनःपूर्वक स्वागत केले. चहापान, किरकोळ नाश्ता इत्यादी सोपस्कार झाल्यावर शिबिर सुरु झाले. जणू हत्तीचे बळ अंगी आलेला मी तडफेने कामाला लागलो. माझ्या दोघी सहकारी स्त्रियाही अशाच जोमाने कामाला भिडल्या. शिबिराचा व्याप फार मोठा नव्हताच. सप्र्यांची संस्था तशी नवीन होती, छोटी होती. सुमारे शंभर-सव्वाशे शिबिरार्थी असावेत. आमच्या नेहमीच्या सवयीच्या मानाने हा व्याप किरकोळ होता. अगदी हा-हा म्हणता तीन तासाच्या कालावधीत जवळजवळ रमतगमत आम्ही हे काम पूर्ण केले. संस्थेचे काही तुरळक स्वयंसेवक होते, तेही मधून मधून प्रोत्साहन देत होते. काही रक्तदाबाचे तर काही हृदयविकाराचे पेशंट होते, त्यांचा इ.सी.जी. काढून काही औषधे सुचविणे, काही वेगळ्या तपासण्या करण्यास सुचविणे अशा स्वरूपाचे काम चालू होते.

‘वा, डॉक्टर, तुमच्या कामाचा झपाटा काही औरच आहे, बर का. आणि तुमच्या दोघी सहकारीसुद्धा कामात अगदी तत्पर आहेत बुवा!’, सप्र्यांनी आमची मधे येऊन मुद्दाम स्तुती केली, तसा मला खूपच अभिमान वाटला. सप्रे खूष झाले, ही माझ्यादृष्टीने मोठी गोष्ट होती.

सर्व पेशंट संपत आले, आता शिबीर संपणार अशा वेळेला संस्थेच्या काही सभासदांनी सप्र्यांनाच आग्रह केला की त्यांनीही स्वतःचीही तपासणी करून घ्यावी. ज्या वयोगटाच्या आणि ज्या प्रकारच्या व्यक्तींची तपासणी आम्ही करत होतो, सप्रे त्यात अगदी फिट बसत होते. एका अर्थाने आपल्या घरच्याच शिबिरात त्यांचीही तपासणी होणे अगदीच सयुक्तिक होते. मलाही ती अभिमानाची बाब वाटली. थोडेफार आढेवेढे घेऊन अखेर सप्रे तयार झाले. त्यांचा केस पेपर बनविला. रीतसर तपासणी केली. माझ्या वहिनीने त्यांचा इ.सी.जी. काढला. तो इ.सी.जी. माझ्यासमोर आला. मी तो पाहिला आणि चकितच झालो. इ.सी.जी.त जे काही बदल दिसत होते, ते पाहू जाता, सप्र्यांना नुकताच हृदयविकाराचा झटका येऊन गेल्याचे निदान स्पष्ट दिसत होते! थोडे खोलात जाऊन मी विचारले, तसे त्यांनी हेही सांगितले की दोनेक दिवसांपूर्वीच त्यांच्या छातीत मधोमध दुखून गेले होते. किचित घाम येऊन एक-दोन ढेकर आले होते. पित्त असेल असे समजून त्यांनी त्याकडे दुर्लक्ष केले होते. एकूण प्रकार गंभीर होता. स्वतः सप्र्यांनाच हृदयविकार होता  आणि तोही असा की त्यांना हॉस्पिटलमध्ये शक्यतो अतिदक्षता विभागात दाखल करणे गरजेचे होते. आता त्यांना हे सांगणार कोण आणि कसे? जवळ त्यांचा एकही नातलग नव्हता. ते स्वतः विधुर होते. घरी एकटेच असत. माझा आणि त्यांचा एरवी काहीच परिचय नव्हता.

तिथे काम करणारे जे एक दोघे त्यांच्या संस्थेचे कार्यकर्ते होते, त्यांना मी बाजूला घेतले, परिस्थितीची  कल्पना दिली. तेही बावरले. हे भलतेच धर्मसंकट अंगावर आले अशीच आमची सर्वांची भावना झाली. काही तरी गडबड चालू असल्याची जाणीव एव्हाना सप्र्यांना झाली असावी. त्यांचा चेहरा चौकस आणि गंभीर झाला. प्रश्नार्थक नजरेने मला न्याहाळत ते माझ्याजवळ आले.

‘काही विशेष गडबड? रिपोर्ट ठीक आहे ना आमचा? का आहे हार्टचा प्रॉब्लेम?’ त्यांनी हसत हसत  विचारले. त्यांच्या वरवरच्या हसण्यामागे दडलेली काळजी, भीती मला स्पष्ट जाणवली. काही तरी थातूर मातूर बोलून वेळ मारून नेणे आता शक्य नव्हते. मी मनाचा धीर करून बोलू लागलो, ‘खरं तर, सप्रेसाहेब, तुमचा अंदाज बरोबर आहे. तुमच्या इ.सी.जी.त दोष आहे. हृदयाचा रक्त पुरवठा सदोष आहे तुमच्या. तुम्हाला आय.सी.यु. मध्ये ठेवून तुमच्यावर लक्ष ठेवणे गरजेचे आहे.’ एका दमात मी सगळे सांगून टाकले आणि प्रतिक्रियेसाठी भीतभीतच त्यांच्याकडे पाहू लागलो.

‘छे,छे, असे कसे शक्य आहे. मला तर काहीच त्रास नाही. अगदी ठणठणीत आहे माझी तब्येत!’, सप्रे म्हणाले.

‘परवाच नाही का तुमच्या छातीत थोडे दुखून गेले होते. तुम्ही मघाशीच मला सांगितलेत. तेच हार्टचे   दुखणे होते. तेव्हा दुर्लक्ष झाले, आता असे करून चालणार नाही. आपल्याला आय.सी.यू. मधे जाणे गरजेचे आहे.’ मी माझा मुद्दा पुढे रेटला.

‘अशक्य! मला वाटतं, तुमच्या इ.सी.जी. मशीनमधेच काही तरी घोटाळा असावा. असे कसे शक्य आहे.’

“इ.सी.जी. मशीन उत्तम आहे. आपण आज शंभरावर इ.सी.जी. काढले आहेत. सगळे चांगलेच आले आहेत. आणि मशीन मधे दोष असेल तर तो वेगळ्या प्रकारचे दोष दाखवतो. हा दोष अगदी व्यवस्थितपणे हृदयात दोष असल्याचे दाखवीत आहे.’

सप्रे अस्वस्थ होऊन खुर्चीत बसले. हाताला किंचित कंप. कपाळावर घामाची छोटी धार. ‘अहो, नीट बघा हो. त्या बाई कोण इ.सी.जी. काढत होत्या. त्या काही डॉक्टर नाहीत ना? त्यांची काही तरी चूक असेल,’ अविश्वासाने काहीसे चिडून माझ्या वहिनीकडे बोट दाखवीत सप्र्यांनी आणखी एक आधार शोधण्याचा प्रयत्न केला. ही म्हणजे गंमतच होती. सगळे काही सुरळीत चालू होते, तेव्हा माझ्या ज्या सहकाऱ्यांची ‘तत्पर’ अशी वाखाणणी ते करत होते, त्यांच्यावरच आता सप्र्यांच्या संशयाची सुई रोखली गेली होती. झालेल्या या हल्ल्याने माझी वहिनीही बिचकली. मीही अस्वस्थ झालो. यावर काही प्रतिवाद करणे मला सयुक्तिक वाटेना. आता पुढचा संशय माझ्या ‘डॉक्टरकी’ वर येणार हे मी ताडले. शांतपणे मान खाली घालून पुढच्या हल्ल्याची वाट पाहणे एवढेच काय ते माझ्या हाती होते.

एव्हाना संस्थेच्या काही सेवकांनी त्यांना खाटेवर झोपवले होते. त्यांना थोडे पाणी पाजले. सप्र्यांच्या हार्ट प्रॉब्लेममागचा गुन्हेगार मी ठरतो की काय अशी भीती आता माझ्या मनात येऊ लागली. असाच काही काळ अनिश्चित गेला. सगळेच शांत. सप्रे एव्हाना धक्क्यातून सावरत असावेत. आपल्या सहकाऱ्यापैकी एक-दोघांना त्यांनी शांतपणे बाजूला बोलाविले. त्यांच्या कानात त्यांनी काही तरी सांगितले असावे. त्यातील एक जण तडकच सभागृहातून बाहेर पडला. त्याचा दुसरा सहकारी हळूच माझ्याजवळ आला, माझ्या कानाशी कुजबुजला. ‘सप्रे सर म्हणतायत, डॉ. बापटांना बोलवा. त्यांचे मत घेऊ.’ माझा जीव भांड्यात पडला. डॉ. बापट हे ज्येष्ठ हृदयविकार तज्ज्ञ होते. आता ही केस ते बघतील. म्हणजे माझी मुक्ती झाली. असा आनंद मला आला.

चिंतातूर सप्रे खाटेवर डोळे मिटून पडलेले. बाजूला माझी वहिनी भयभीत होऊन उभी. पलीकडे माझी बहीण तशाच अचंबित अवस्थेत ताटकळलेली. आणि या सगळ्याचा मध्यबिंदू मी. पूर्ण दुर्लक्षित. मला आमचे तिथे हे असे असणे निरर्थक वाटू लागले.

आमच्या सामानाची आवराआवर करून आम्ही बाहेर पडलो. आमची सहानुभूती वाटणारा एक सहायक आम्हाला बाहेर सोडण्यासाठी आला. आमच्या एका यशस्वी शिबिराची ही अशी अखेर झाली.

त्या दिवशी आम्ही ज्या कुणा पेशंटना आम्ही तपासले, त्यात ज्यांना या तपासणीचा खराखुरा उपयोग झाला ते स्वतः सप्रेच होते. पण केवळ त्यामुळेच ते माझ्यावर नाराज झाले आणि अशा शिबिरातून माझा व्यवसाय वाढेल म्हणावे, तर ते दुसऱ्याच कुणा डॉक्टरचे पेशंट होऊन गेले.

हा दैवयोग म्हणावा की अटळ असा शिबीर-योग?

डॉ. संजीव मंगरूळकर

दूरभाष ९४०५०१८८२०

‘

कट कट

कट कट

हॉस्पिटलमधली काही किरकोळ कामे उरकून घरी पोहोचलो तेव्हा दुपारचे बारा होऊन गेले होते. अख्खी दुपार आता अक्राळविक्राळपणे मोकळी माझ्यासमोर पसरणार अशी भीती मला वाटू लागलेली. इतक्यात फोन वाजला. फोन हॉस्पिटलमधून आला होता.

‘सर, तुमचे पुरंदरे पेशंट आलेत. त्यांच्या छातीत दुखतंय, Cardiac वाटतंय. त्यांना आय.सी.यू. त घेतोय,’ पलीकडून आवाज आला. बहुधा कुणी नवीन हाउसमन असावा. मी चांगलाच चक्रावलो. नवीन पेशंट आणि तोही हृदयविकाराचा? आणि असा अगदी तडक माझ्या नावाची चौकशी करत थेट हॉस्पिटलमधे आणि दाखलसुद्धा? अगदीच कमाल होती. दवाखाना सुरु करून जेमतेम तीन महिने झाले असतील तेव्हाची ही गोष्ट आहे. एक एक पेशंट मिळविताना जे कष्ट पडत, जी पळापळ होई, ती झेलायला एक बुलंद काळीज लागावं असा तो काळ होता, काळ कसला दुष्काळच म्हणावा असा आणि त्यात कोण हे पुरंदरे चक्क माझ्याकडे दाखल होण्यासाठी स्वतःहून येतायत - माझा विश्वास बसेना. तिकडे बिचारे हे पुरंदरे छातीतल्या दुखण्याने बेजार झाले असणार आणि त्यानिमित्त मी जणू माझ्या आनंदात, अशी भलतीच विकृत परिस्थिती!

मी तडक हॉस्पिटलमध्ये गेलो. पुरंदऱ्याना तपासलं. त्यांच्या उपचाराच्या संदर्भात आवश्यक त्या सूचना देऊन बाहेर आलो. बाहेर त्यांची पत्नी, मुलगी वगैरे होते. खूपच तणावाखाली होते सगळे. त्यांना आजाराची कल्पना दिली, धोके समजावून दिले. आतून माझं मन मात्र वेगळ्याच उत्कंठेने बधीरलेलं, ‘कुठून आले हे पुरंदरे? कुणी पाठवलं असेल यांना?’ या प्रश्नाचा पुकारा माझ्या मनात चाललेला. चलाखीने बोलता बोलता शेवटी मी सारी माहिती काढून घेतली.

‘मिसेस देशपांडे तुमची बहीण ना? त्या आमच्या शेजारीच राहतात. आम्ही खरं तर एका लग्नाला म्हणून कार्यालयात गेलेलो. तिथे यांना अस्वस्थ वाटायला लागलं. तिथून जवळ कुणी डॉक्टर मेहता म्हणून आहेत, त्यांचा दवाखाना होता. त्यांच्याकडे ह्यांना नेलं, तर ते म्हणाले यांना admit करावं लागेल. ते कुठल्या तरी दुसऱ्याच डॉक्टरांच्या नावाने चिट्ठी द्यायला लागल्रे, तशी मला तुमच्या नावाची आठवण आली. अगदीच कुठल्या तरी अनोळखी डॉक्टरांकडे जाण्यापेक्षा आपल्या माहितीचे डॉक्टर बरे वाटतात नाही का? मी अगदीच मागे लागले तशी त्यांनी चिट्ठी बदलून तुमच्या नावानं नवी चिट्ठी दिली.’, मिसेस पुरंदरे म्हणाल्या. माझा जीव भांड्यात पडला, बहिणीविषयी एक वेगळीच माया माझ्या मनात उफाळून आली. कोण ते डॉ. मेहता होते, हाही भला माणूस दिसतो, ना ओळख, ना देख, तरी त्यांनी चिट्ठी बदलून माझ्या नावानं करून दिली. मी खूष झालो. ती दुपार एकूणच सत्कारणी लागली अशी भावना माझ्या मनात दाटून आली.

संध्याकाळी माझ्या दवाखान्यात बसलो होतो तेव्हासुद्धा एक खराखुरा पेशंट माझ्या नावावर हॉस्पिटलमधे दाखल असण्याचा सूक्ष्म आनंद माझ्या मनात दडून असावा. हे माझ्या कारकीर्दीचे सुरुवातीचे दिवस होते. दवाखान्यात येणाऱ्यांची संख्या अगदी तुरळक असायची. मोकळा वेळ मुबलक असायचा. कुणा सहायकाची, मदतनीसाची गरज वाटावी अशी परिस्थिती नव्हती. त्यामुळे दवाखान्यात बऱ्याचदा मी एकटाच असे, काही तरी वाचत, कोडी सोडवत किंवा अगदी निष्क्रिय असा! तसा मी बसलेलो, तर कुणी एक व्यक्ती समोर आली.

बुटकेसे व्यक्तिमत्त्व, गोरा वर्ण, मोठे थोरले टक्कल, सोनेरी काड्यांचा चष्मा, हातात एक किमती सूटकेस. अंगात सूट, गळ्यात टाय – असे प्रतिष्ठित रूप, अगदी पाहिल्याक्षणीच समजावे की हे डॉक्टर आहेत, असा त्यांचा नूर होता.

‘मी डॉ. मेहता,’ त्यांनी हस्तांदोलन करीत आपला परिचय मला करून दिला. तशी माझ्या मेंदूत गरागरा चक्रे फिरली, आणि मी निदान केले, हेच ते डॉ मेहता, ज्यांनी आपली चिट्ठी बदलून पुरंदऱ्याना माझ्याकडे पाठविले होते. भला माणूस.

‘अच्छा, अच्छा,’ मी प्रेमभराने त्यांचा हात हातात घेतला.

‘आज दुपारी मी ते पुरंदरे नावाचे पेशंट पाठविले होते, तुमच्याच नावानं चिट्ठी देऊन. आले होते का ते?’ त्यांनी विचारलं.

‘हो आले ना, हार्टचा आजार आहे. बरे आहेत. आपला काही पूर्वपरिचय नाही, त्यामुळे तुमचा फोन नंबर किंवा इतर काहीच माहिती माझ्याजवळ नव्हती, त्यामुळे इच्छा असूनही तुम्हाला काही कळवू शकलो नाही.’ मी उगाचच सफाई देत म्हणालो.

‘नाही ते ठीकच आहे’, डॉ मेहता म्हणाले. हे म्हणताना त्यांची नजर आत, अगदी माझ्या आत आत रोखून  पाहात होती. मला थोडे अस्वस्थ वाटू लागले. ते उगाचच मला जोखतायत असे मला वाटून गेले. ‘मीही तुमचे नाव ऐकून होतो. या निमित्ताने परिचय होईल, म्हणून मुद्दामच भेटायला आलो. मी इथे जवळच राहातो. येता जाता तुमच्या दवाखान्याची नवीन पाटी पाहात होतो. म्हटलं भेटावं या निमित्तानं,’ असं म्हणताना डॉक्टरांची नजर भिरभिरत होती. माझा अख्खा दवाखाना त्या नजरेतून ते न्याहाळत होते हे मला जाणवलं.

‘आज दुपारी पुरंदरे माझ्या दवाखान्यात आले, तेव्हाच त्यांची एकूण लक्षणं बघून मी ताडलं होतं, की हा हार्ट प्रॉब्लेम आहे. मी लगेचच त्यांना तुमची चिठ्ठी दिली. म्हणून मुद्दाम चौकशीला आलो, आले को नाही ते तुमच्याकडे हे पाहायला. नाही तर काय होतं, आपण एवढं पेशंटसाठी करतो, पण त्यांना कदरच नसते हो एकेकवेळी. हे असं फार वेळा होतं. म्हणजे काय, की सगळी गरज काय ती जणू डॉक्टरलाच.’ डॉक्टरांची सरबत्ती चालू होती.

मी माझ्याकडून परिस्थितीचा अंदाज घेत होतो. काय हेतू असावा मेहतांचा मला येऊन भेटण्यामागे? मेहता आर्थिकदृष्ट्या संपन्न होते हे त्यांच्या पेहेरावावरून, वागण्यातून स्पष्ट दिसत होतं. ते मध्यमवयीन, माझ्या दृष्टीने खूपच वरिष्ठ होते, याला त्यांचं टक्कल साक्ष होतं. निश्चितच ते आपल्या पेशंटची खूप काळजी घेत असणार. पुरंदरे म्हटलं तर त्यांचे अपरिचित पेशंट होते. तरीही त्यांची केवढी काळजी डॉक्टरांना वाटत होती. अगदी अपरिचित आणि नवख्या अशा मला ते समक्ष येऊन भेटत होते. मला मेहतांविषयी एकदम आदर वाटू लागला. आपणही असं वागू तर आपलंही यश हमखास, असंही मला वाटून गेलं. डॉ मेहता मला एकदम जुन्या पिढीचे आदर्श डॉक्टर असल्याची जाणीव झाली.

थोड्या इकडच्या तिकडच्या गप्पा मारून डॉक्टर उठले. ‘बघा, आमच्या पेशंटची नीट काळजी घ्या. त्यांना सांगा मी येऊन गेलो ते’, असे म्हणून पुन्हा एकदा हस्तांदोलन करीत डॉक्टर माझ्या दवाखान्यातून बाहेर पडले.

दवाखान्याच्या खिडकीतून मी बाहेर पाहात राहिलो, तर डॉक्टर आपल्या चार चाकी गाडीत बसून ऐटदारपणे गेलेले मला दिसले.

दुसरा दिवस उजाडला. मी नेहमीप्रमाणे रिकामा माझ्या दवाखान्यात बसलो होतो, कोडी सोडवत. तर अचानक एक व्यक्ती माझ्या समोर उभी. कोडी  सोडवण्यात दंग मी वर पाहतो तर डॉ. मेहता. आपल्या कडक पेहेरावात, तीच सूटकेस घेऊन माझ्यासमोर उभे. चेहऱ्यावर मंद स्मित. हक्कानं आत येऊन माझ्यासमोरच्या खुर्चीत बसले.

‘काय म्हणतो आमचा पेशंट? बरा आहे की नाही?’ त्यांनी विचारले.

‘चांगला आहे. अपेक्षेप्रमाणे प्रगती आहे. तुम्ही येऊन गेल्याचं मी बोललो त्यांना.’ मी म्हणालो.

‘नाही, खालून चाललो होतो. म्हटलं चौकशी करावी. आपल्याला काळजी वाटतेच की हो आपल्या पेशंटची.’ डॉक्टर म्हणाले.

‘पण मग तुम्ही हॉस्पिटलमध्ये या ना. त्यांना आणि मलाही फार बरे वाटेल.’ मी म्हणालो.

‘नाही, त्याची काय गरज आहे? आपण आपल्या पेशंटसाठी काय करतो हे नाही तरी पेशंटपेक्षा आपण डॉक्टर मंडळीच समजू शकतो. पेशंट काय शेवटी पेशंटच असतात. आपण डॉक्टरच काय ते एकमेकांना समजू शकतो, नाही का?’ डॉक्टर बोलले.

पुन्हा एकदा इकडच्या तिकडच्या गप्पा झाल्या. आज डॉक्टरांनी माझा फोन नंबर घेतला. अगदी काळजीपूर्वक डायरीत नोंदवला. माझी आता खात्री होत चालली, डॉ. मेहता माझ्यावर खूष आहेत. डायरी मिटवून मेहतांनी वर पाहिलं, माझ्याकडे खोलवर पाहिलं, कालच्यासारखे आणि अगदी बारीक आवाजात ते म्हणाले, जणू अगदी काही तरी खाजगी गुप्त सांगितल्यासारखे- ‘ते अनुप ट्रेडर्स चे सुराणा माहीत आहेत ना, ते माझे पेशंट आहेत. त्यांना एकदा तुमच्याकडे पाठवीन म्हणतो.’ डोळे बारीक करून ते सूचक हसत बाहेर पडले. मला खात्री वाटली, डॉ. मेहता आता आपले झाले.

तिसरा दिवस उजाडला. पुन्हा मी तसाच रिकामा माझ्या दवाखान्यात बसलेलो. तर पुन्हा एकदा तेच दृश्य- हसतमुख चेहऱ्याचे डॉ. मेहता माझ्यासमोर उभे. आजचा सूट फक्त वेगळा. पुन्हा एकदा पेशंटची चौकशी. पुन्हा आपण डॉक्टर डॉक्टर कसे एकमेकांना समजू शकतो याची ग्वाही. पुन्हा एकदा सुराणा पेशंटची आठवण. हस्तांदोलन आणि डॉक्टर बाहेर पडले. आता मात्र मी साशंक झालो. डॉक्टरांचा नूर काही वेगळाच असावा. मीच अडाणी, त्यांच्याविषयी भलताच आदर बाळगून राहिलो. असे मला वाटले. मेहतांची अपेक्षा काही तरी वेगळी आहे याची जाणीव आता मला होऊ लागली. मी चिंताक्रांत झालो.

चौथा दिवस चांगला गेला. अजूनही पुरंदरे हॉस्पिटलमध्ये होते. त्यांची प्रकृती सुधारत होती. त्यांना आता माझ्याविषयी कृतज्ञताही वाटू लागली होती. आणि विशेष म्हणजे आज डॉ. मेहताही माझ्या दवाखान्यात फिरकले नाहीत. नेहमीच्या माझ्या रिकाम्या दवाखान्यातल मेहतांचं नसलेपण मला आनंद देऊन गेलं. पण हा आनंद क्षणिक होता.

पाचवा दिवस, त्याची संध्याकाळ उजाडली. आणि तो प्रसंग पुन्हा बरहुकूम तसाच घडू लागला. पुन्हा एकदा डॉ. मेहता. त्यांचा सूट. मग मंद स्मित. ते काही बोलणार, तोच मी उठलो, खिशात (माझ्या!) हात घालून पाकीट काढले. त्याच्या पुढच्याच कप्प्यात मी वेगळ्या ठेवलेल्या शंभराच्या दोन नोटा होत्या. त्या मी या प्रसंगासाठीच राखून ठेवलेल्या होत्या. त्या काढून मी मेहतांच्या हातावर ठेवल्या. मेहतांनी त्या नोटा घेतल्या, हलकेच मोजल्या. आपल्या सुटाच्या खिशात टाकल्या, माझ्याकडे निसटते पाहिले. आजच्या या नजरेत ती नेहमीची भेदकता नव्हती. ती कदाचित आता माझ्या नजरेत उतरली असावी.

एक शब्दही न बोलता मेहता माझ्याकडे पाठ करून दवाखान्याबाहेर चालते झाले. डॉ. मेहतांचा माझ्यामागचा ससेमिरा मी अशा प्रकारे सोडवला खरा, पण हा प्रसंग झाल्यावर एक प्रकारचं उदास फसवलेपण माझ्या मनाला व्यापून राहिलं. कुणी तरी दिवसाढवळ्या यावं आणि बेदरकारपणे आपल्याला लुटून जावं अशी काही तरी ती भावना होती. जणू मेहतांच्या निर्लज्जपणापुढे मी पूर्ण निष्प्रभ होतो. असहाय होतो.

मेहतांची आणि माझी ही अखेरचीच भेट ठरली.

डॉ. संजीव मंगरूळकर

दूरभाष: ९४०५०१८८२०