गोची

गोची

मेधा माझ्या दवाखान्यात आली, तेव्हा थोडी बिचकतच आली. आधीचा काही परिचय नव्हता, कुणीसं माझं नाव सुचवलं म्हणून आली. सुमारे तिशीचं वय. सडपातळ बांधा. जीन्स आणि टी शर्ट असा साधारण आधुनिक वाटावा असा पेहेराव. गळ्यात मंगळसूत्र वगैरे नव्हतं, पण विवाहित होती. (हे मला अर्थात नंतरच समजलं, तिच्या बोलण्यातून) ती खोलीत आली तसा मंद असा एक सुवास सर्वत्र पसरला. वातावरण प्रसन्न झालं पण ती प्रसन्नता तिच्या चेहऱ्यावर नव्हती. तिच्या हालचालीत नव्हती. तिथे होता एक अवघडलेपणा. एक उदासीनता. अंगावरचा सुवास हा एक बाह्य उपचार असावा. कृत्रिम वातावरण निर्मितीचा प्रयत्न. निव्वळ एक सवय.

मेधा एकटीच होती. हातात एक पिशवी, त्यात काही फाइली. कागदपत्रं, नीटपणे लावलेली. तिच्यामागे मोठा वैद्यकीय इतिहास असणार, हे माझ्या चाणाक्ष नजरेने मी लगेचच हेरले. इतक्या तरुण वयात एवढा मोठा इतिहास आणि तो घेऊन अशी ही एकटीच?

‘सर, मी मेधा- मेधा पुराणिक. मी अमेरिकेत असते. माझा नवरा आणि मी दोघेही तिथेच असतो. गेले काही महिने, महिने काय, एखाद दुसरं वर्ष म्हणा ना, मला बरेच काही प्रॉब्लेम झालेत. तिकडे अमेरिकेत  माझ्या डॉक्टरांना वेळोवेळी दाखवलं, ते म्हणतील तशा तपासण्या केल्या, पण काही फरक पडेना. तिकडे कसे आम्ही दोघंच असतो, कुणी मदतीला नाही, कसलाच सपोर्ट नाही, म्हणून म्हटलं, इकडे इंडियात यावं, इथल्या डॉक्टरांना दाखवावं, त्यांचं मत घ्यावं. इकडे कसा, मोकळेपणा वाटतो, मोकळेपणानं बोलता येतं आणि मुख्य म्हणजे विश्वास वाटतो. शेवटी इथेच असतात ना आपली माणसं -‘

मी काही विचारण्याआधीच मेधानं असं लांबलचक प्रास्ताविक लावलं. हातातली पिशवी बाजूच्या खुर्चीवर ठेवून ती थोडीशी सैलावून खुर्चीत बसली. अवघड विषयाला एकदाचं तोंड फोडलं की एक प्रकारचा सैलपणा येतो, तसा तो तिला आला असावा.

‘मला असं सांग, नक्की काय काय प्रॉब्लेम्स आहे तुला? काय त्रास होतो?’ मी विचारलं.

‘हा उजवा खांदा दुखतो सर. खूपच दुखतो. पार मानेपासून हाताच्या बोटांपर्यंत दुखतो. इतका दुखतो की अशक्य होतं. कधीकधी जाम मुंग्या येतात, मग हा सगळा हात वरपासून बोटांपर्यंत बधीर होतो, जड होतो. नको नको वाटतं. सगळ्या अंगाला घाम फुटतो. काही सुचत नाही. इतकी अस्वस्थ होते ना मी, की एकेक वेळा वाटतं उपटून टाकावा हा हात म्हणजे तरी शांत वाटेल.’

उद्वेगानं मेधा बोलत होती. ती बोलत होती, मी ऐकत होतो. ऐकताना पाहतही होतो. तिचा उजवा खांदा, हात, हाताची बोटं- सगळं काही ठीकठाक दिसत होतो. बोलताना तिच्या हाताच्या हालचाली व्यवस्थित होत होत्या. कुठे खास काही वेदना नव्हत्या.

‘हा उजवा हात आणि खांदा दुखण्याखेरीज आणखी काही तक्रारी आहेत तुला?’ मी विचारलं.

‘नाही, सर, हे दुखणंच काय ते. पण तेच मुळी इतकं सिविअर आहे ना.’

‘आत्ता ह्या क्षणी पण आहेत का वेदना तुला?’ मी विचारलं.

‘ऑफ कोर्स. सर. इम्पॅासिबल दुखतंय. लुक. पहा ना –‘ असं म्हणून तिनं तिचा खांदा मला हलवून दाखवला. पुन्हा एकदा मी ते पाहिलं. खांद्याची हालचाल अगदी निर्दोष होती. सफाईदार होती. आता चेहरा मात्र थोडा वाकडा होता. वेदना दाखवण्यापुरताच वाकडा.

इतर काही तांत्रिक चौकशी करून नंतर मी मेधाची तपासणी केली. अपेक्षेप्रमाणे तो अगदी नॉर्मल होती. पूर्ण निर्दोष.

तपासणी झाली. मी माझ्या जागेवर परतलो. समोर मेधा. आशेनं माझ्याकडे पाहत असलेली.

‘जरा ते सगळे रिपोर्ट्स बघू.’

मेधानं तिची ती पोतडी उघडली. शिस्तीत लावलेले रिपोर्ट्स. पानंच्या पानं नुसता मजकूर लिहिलेला. एखादा कायद्र्शीर मसुदा वाटावा असा आणि त्याच्या खाली कुठे तरी बारीक अक्षरात मूळ रिपोर्ट. रिपोर्टची  ही खास अमेरिकन पद्धत. पूर्ण वाचून पाहिले तर ते सगळे रिपोर्ट नॉर्मल दिसत होते. पानामागून पानं मी वाचत गेलो. वाचताना बधिरता यावी इतके रिपोर्ट. वेळोवेळी केलेल्या रक्त तपासण्या. हाडांचे एक्स रे, सांध्यांचे एक्स रे, मानेचे एक्स रे. मग मानेचा स्कॅन. नर्व्हच्या तपासण्या. सर्व निर्दोष.

‘सर, आणखीही बरेच रिपोर्ट्स आहेत. पण तिकडे, They don’t give any reports to us. तशी पद्धत नाहीये तिकडे ना. सगळे रिपोर्ट्स डॉक्टरकडेच असतात. कशाबशा ह्या काही प्रती मिळवल्यात मी. ओळखीच्या इंडिअन डॉक्टरकडून.’

सगळे रिपोर्ट वरून खालून धुंडाळून झाले. अशा प्रकारच्या आजारासाठी आम्ही इथे ज्या ज्या म्हणून करू त्या सर्व तपासण्या झालेल्या दिसल्या. पण रोग निदान असे काही कुठे लिहिलेले दिसेना. आजाराच्या उपचाराची म्हणून एक दिशा असते, तीही दिसेना.

‘तिकडे त्यांनी काही निदान केलं असेल ना तुझ्या आजाराचं. काय झालंय काय तुला, त्यांच्या मते?’
‘नाही, तसं काही त्यांनी मला सांगितलेलं नाही. काही व्यायाम सांगितले होते सुरुवाती-सुरुवातीला. आता तेही काही फारसे नाहीत. आता एकच महत्त्वाचा सल्ला दिलाय, कम्प्यूटरचा की बोर्ड वापरायचा नाही. I must never use a computer key board, they say!’

‘पण हे कशासाठी? आणि किती दिवस?’ मला आश्चर्य वाटले. हा सल्ला कशासाठी दिला असावा, नक्की काय हेतू आहे या सल्ल्यामागे, हे समजेना
.
‘म्हणून तर आलीय मी तुमच्याकडे सर, you see, I am basically a computer engineer and I am working as a computer programmer in a company there. आता हा म्हणजे मोठा विचित्रच प्रॉब्लेम होऊन बसलाय. डॉक्टरांचा हा सल्ला कंपनीवर बंधनकारक आहे. त्यांनी माझं कामच काढून घेतलंय, नुसतं बसवून ठेवलंय. रोज कंपनीत यायचं, दिवसच्या दिवस नुसतं बसून राहायचं. How boring, you know!’

‘अरे, बाप रे! किती दिवस चाललंय हे असं?’

‘झाले असतील ना सहा महिने. No work. Only attendance. नुसतं बसण्याचा पगारही मिळतोय मला. अगदी पूर्ण पगार.’

‘पण मग खांदा दुखतोय, त्याचं काय? थांबलाय का तो की दुखतोच आहे अजून?’

‘No, it’s just the same. मघाशी मी म्हटलं ना, जाम दुखतोच आहे अजून. डॉक्टरांना सांगून कंटाळले मी. त्यांचं म्हणणं तेच. Just stop using a key board and wait. Wait. दिवसच्या दिवस काम न करता बसणं. It’s a torture, you know. A horrible torture. सगळा दिवस नुसता खायला उठतो. हताश वाटतं. आपण निरुपयोगी आहोत, कुचकामी आहोत असं वाटतं. आसपासचे सगळे कलीग्ज कामात. मी ही अशी रिकामी. त्यांची तिकडे प्रगती होतेय.  And I am getting rusted, doing nothing.’

ती बोलत राहिली आणि तसं या प्रकाराचं गांभीर्य मला स्पष्टपणे समजू लागलं.

‘खरं सांगू सर, मी अगदी सुरवातीला USA ला गेले ना तेव्हा एकच aim होतं माझ्यासमोर. पैसा मिळवायचा होता भरपूर आणि एक attraction होतं, अमेरिकन life style चं. वाटायचं, एकदा पैसा मिळाला की सगळे प्रश्न सुटतील. I learnt a lesson sir, learnt it bad way. Now I know, पैसा म्हणजे काही सर्वस्व नाही. काहीच नाही. तुम्ही पैसे मिळवता याला महत्त्व असेलही, पण त्यापेक्षा जास्त महत्त्वाचं आहे तो तुम्ही कसा मिळवता याला. It’s a process of earning money that matters. The work satisfaction. Your self respect. It’s these things that matter.’

मेधा काही क्षण शांत झाली. हातातल्या पर्समधून एक छोटा टिशू काढून तिनं चेहऱ्यावर फिरवला. अभावितपणे घड्याळाकडे पाहिलं. तिनं गरजेपेक्षा जास्त वेळ घेतला की काय अशी अपराधी भावना त्यामागे असावी. पण मला घाई नव्हती. मेधाची केस वेगळी होती. Interesting होती. अशा केसेससाठी वेळच वेळ असतो माझ्याकडे.
‘असं पहा, मी तुझी तपासणी केली आहे. त्यात मला कुठलाही शारीरिक आजार दिसत नाही. तिकडे केलेले रिपोर्ट, तुझ्या मते जरी ते अर्धवट असले, तरी मला निदानासाठी पुरेसे वाटतात. त्यातही मला कुठे शारीरिक आजाराचा लवलेश दिसत नाही. अगदी ह्या क्षणीसुद्धा तू तुझा हात खूप दुखतोय असा दावा करतेस, पण तुझ्या त्या हाताच्या एकूण हालचाली, त्यातली सहजता – कुठेच खास वेदना दिसत नाही मला. माझ्या मते तुझा हा संपूर्ण प्रॉब्लेम मानसिक आहे. शारीरिक नव्हे.’

इतकं बोलून मी थांबलो. जाणीवपूर्वक थांबलो. मी केलेलं हे निदान पचवायला अवघड आहे हे मला माहीत होतं. तिला विरोधासाठी वेळ मिळावा म्हणून मी थांबलो.

‘हे असं कसं शक्य आहे? इतकं तीव्र दुखणं आणि ते मानसिक कसं असेल?’,

‘म्हणजे मी हे सगळं मुद्दाम करतीये, असं का म्हणायचंय तुम्हाला?’  असा कुठला तरी प्रतिवाद मला अपेक्षित होता. एखाद्या गंभीर आजाराचं निदान लोक पचवू शकतात. समजू शकतात. पण आपल्याला काही शारीरिक आजार झालेला नाही, आपण निरोगी आहोत ही कल्पना पचवायला मात्र जड जाते, असा माझा आजवरचा अनुभव. त्यामुळे मी अगदी तयारीत होतो, तिचा विरोध झेलायला. त्यावर प्रतिवाद करायला. पण तसं काहीच घडलं नाही. मान खाली घालून ती अगदी शांत बसून राहिली. पूर्ण निश्चल.

काही क्षण शांततेत गेले. तिनं मान वर केली, थेट माझ्याकडे पाहत विचारलं, ‘इलाज काय पण मग याच्यावर? What do I do next? माझ्या डॉक्टरांचा सल्ला ते बदलणार नाहीत. त्यांना तो बदलायला लावीन अशी कुवत माझ्यात नाही. माझा त्यांच्याशी तेवढा संपर्क नाही. it’s so difficult to see a doctor there. Takes so much of time and money. And trying to communicate something as difficult as that. छे! अशक्य आहे हे सगळं,’ एवढ्या बोलण्याचासुद्धा जणू तिला त्रास झाला. पुन्हा शांतता. मला तिचा उद्वेग दिसत होता. वेगानं चाललेला तिचा श्वास तो दाखवत होता. मीही काही क्षण तसेच जाऊ दिले. यात इतकं अवघड ते काय आहे हे मला समजत नव्हतं.

‘You see, मला समजत नाही, तू एवढी उतावीळ का होतेस? बिन कामाचा पगार तर मिळतोय ना तुला. किती दिवस ठेवतील ते तुला अशी? परवडणारे का त्यांना तरी?’, मी तिला समजावत म्हणालो.

‘नाही, सर, त्यांची भीती वेगळीच आहे. मला काढलं तर मी नुकसान भरपाईसाठी दावा लावीन अशी भीती वाटते त्यांना. त्यांच्या कामामुळे मला हा आजार झाला असा दावा मी केला तर? ही भीती आहे त्यांच्या मनात. हा दावा फार महाग पडतो तिकडे. त्यापेक्षा मला असं पाळलेलं परवडेल त्यांना. ते माझ्या थकण्याची वाट पाहतायत. मीच कंटाळावं आणि जॉब सोडवा, अशी इच्छा असावी त्यांची.’

‘हात्तिच्या, मग एवढी वाट तरी कशाची पाहतेस? दे की सोडून हा जॉब. हो मोकळी आणि शोध नवीन जॉब!’
‘ते तरी कुठे सोपं आहे सर. ते तर आणखीनच कठीण आहे. आता ही माझी मेडिकल हिस्टरी, आधीच्या जॉब वरचा हा प्रॉब्लेम, सगळं उघड असतं हो तिकडे. Where do I hide it all? कोण देईल मला जॉब तिकडे?’

अच्छा, काय अडाणी मी तरी, तिची खरी अडचण आता कुठे मला थोडी थोडी कळायला लागली होती. म्हणजे, हा जॉब करावा तर हे असे हाल आणि तरी तो सोडायची सोय नाही कारण पूर्ण पारदर्शकता. ते तिला काढणार नाहीत आणि ती त्यांना सोडू शकत नाही - ही अशी गोची होऊन बसली होती तर. आणि हे सगळं एखाद्या शारीरिक आजाराशी निगडीत असतं, तरी ठीक होतं. त्याला त्याचा एक अंत तरी असता, तो बरा होण्याची काही तरी कालबद्ध शक्यता असती. हा म्हणजे एक कालातीत खेळच होणार जणू. एका नसलेल्या आजाराची सांगता कशी व्हायची आणि त्यातून तो मला वाटत होता तसा हा जर मानसिक आजार असेल, तर अशा वातावरणात तो आणखी खराबच होणार. तिला आज खरं तर गरज होती एका सक्षम मानसिक आधाराची. तिला समजून घेईल असं कुणीतरी तिथं असायला हवं होतं. वेळोवेळी तिला प्रोत्साहन देईल अशा कुणाची तरी गरज होती. कशी भागावी ही गरज? आर्थिक वैभवाच्या जणू शिखरावर असलेला हा देश, व्यक्तिस्वातंत्र्याचा घोष उच्चरवाने जगात करणारा हा देश. विज्ञानाची कठोर आस बाळगणारा हा देश, त्यांच्या वैद्यकीय व्यवस्थेत ही लवचिकता कुठून येणार?

एक तज्ज्ञ डॉक्टर म्हणून मी टेबलाच्या एका बाजूला बसलेलो आणि समोर मेधा. माझा सल्ला ऐकायला उत्सुक. काय सल्ला देऊ शकत होतो मी तिला?  काय उत्तर असणार होते माझ्याजवळ. असं थोडंच सांगू शकत होतो, बाई गं, तू आजारी आहेस हे मान्य आहे, पण खरं आजार आहे तो या व्यवस्थेत. ही व्यवस्था, जिला बळकट करण्यात आपण सारेच सहभागी आहोत, जी अभेद्य आहे आणि ती तशी आहे याचा आम्हाला अभिमान आहे. आज अमेरिका प्रगत आहे असं आपण म्हणतो कारण तिची ही व्यवस्था बळकट आहे, म्हणून  तिचाच तर त्यांना अभिमान आहे. तिचाच आपण सर्वांना हेवा वाटतो. ती कोण बदलणार?  खरं तर ही शिकण्याची वेळ होती माझ्यासाठीच. आपणा सर्वांसाठीच.

आणि खरं सांगू? आमची, आमच्या या देशाची एकूण व्यवस्था इतकी बळकट नाही याचा मला तेव्हा प्रथम अभिमान वाटला. वेळ आली तर आम्ही या व्यवस्थेच्याही हातावर तुरे ठेवू शकतो, हे चांगलेच आहे नाही का?


डॉ. संजीव मंगरुळकर
दूरभाष: ९४०५०१८८२०.