प्रेमाची गोष्ट

प्रेमाची गोष्ट

सातव म्हणजे एकदम दिलखुलास मनुष्य. गोल चेहरा, कल्लेदार मिशा आणि त्याही इतक्या कल्लेदार की पूर्वी कुणी म्हणत तशी एक-दोन लिंबंसुद्धा त्यात सहज लपावीत. हसरे बोलके डोळे. सगळ्या अंगावर, चेहऱ्यावर एक प्रकारचा तेलकट रापलेपणा. डोक्यावर केस तसे फारसे दाट नाहीतच, पण आहेत तेही तेलानं चापून चोपून बसवलेले. दवाखान्यात येतील तर तेही एखाद्या झंझावातासारखे. दरवाजा जणू दुभंगून टाकत. चालण्या-बोलण्यात, हसण्यात किंवा सगळ्याच त्यांच्या हालचालीत एक प्रकारचा आडदांडपणा असे. साधे बोलतील तर वाटेल आपल्या अंगावरच येतात की काय, हसतील तर तेही असं की वाटावं जणू ढगच गडगडतायत. पेशंट तपासायची माझी खोली अगदी अंतर्भागात होती, बाहेरच्या वेटिंग रूम पासून अगदी स्वतंत्र. अशासाठी की इकडचा आवाज तिकडे जाऊ नये. पण मला खात्री आहे की सातवांचा आवाज ह्या सगळ्या सीमा पार करून अगदी बाहेरपर्यंत स्पष्ट ऐकू जात असणार. असं सगळं असलं तरी माणूस भोळसट वाटावा इतका साधा. संपूर्ण पारदर्शक. सरकारी वनखात्यामधे नोकरी करता-करता तिथला वन्यपणा जणू त्यांनी स्वतःत भिनवला होता. रुजवला होता. त्यांच्या या एकूण आविर्भावाकडे पाहून मला नेहमी वाटे की सातव आपल्या कामाशी तद्रूप झाले असणार. हा एक प्रकारचा कृति-वृत्ती संगम असावा.

सातवांना आजार म्हणावा तर काहीच नव्हता. तरी त्या काळी ते अगदी नेमानं मला भेटायला येत. काही तरी किरकोळ तक्रारी सांगत. तपासून घेत. काही तरी किरकोळ औषधं लिहून घेत. चार गप्पा-गोष्टी करून जात. निरोगी सातवांच्या या भेटींचं मला मोठं कुतूहल होतं. म्हणजे पूर्ण निरोगी पेशंट बघण्याची मला सवय नव्हती असं नव्हतं. असतात, असे कित्यॆक पेशंट असतात, अगदी कितीही शोधलं तरी सुतळीच्या तोड्याइतकाही आजार सापडू नये आणि तरीही अगदी नेमाने डॉक्टरला मात्र भेटणार असे किती तरी पेशंट असतात. किंबहुना अशा पेशंटची वाढती गर्दी हे डॉक्टरच्या भरभराटीचे लक्षण (आणि एका अर्थी कारणही!) असते. पण अशा पेशंटचा एक वेगळा वर्ग असतो. ते उच्चभ्रू असतात. आर्थिकदृष्ट्या संपन्न गटात मोडणारे असतात. अधून मधून डॉक्टरला भेटणे हा त्यांच्या षौकीन जीवनशैलीचा अविभाज्य भाग असतो, ते जणू त्यांचे ‘फॅशन स्टेटमेंट’ असते. सातव त्या कुळातले नव्हते. गावाकडचे वाटावेत असे होते. वन खात्यात पोलिसाचे किंवा तत्सम काम करणारे होते. पण खात्यातल्या चार अधिकाऱ्यांबरोबर त्यांची उठबस होती. त्यातून त्यांना या शहरीपणाचा सुगावा लागला असावा. मोठ्या शहरात येऊन शहरी डॉक्टरकडून आपली तपासणी करून घेणे हा त्यांच्या षौकाचाच भाग असावा. 

‘त्याचं काये, सायेब, आता बोलायला काय हरकत न्हाई, पण मी सांगतो, आमच्या खात्यात अशी परस्थती हाय की काय बी नाय म्हटलं ना तरी, चार पैशे इकडून तिकडून सुटतात. खोटं कशाला बोलू. सगळ्या लोकांना असा वरचा पैका भेटतो. आज म्हागाई पहा कशी झाली, असा पैका मिळाल्याबिगर थोडंच चालतंय कुणाचं बी.’

सातवांच्या आर्थिक यशाचं हे गणित त्यांनी मला असं बोलता-बोलता सहजच सांगून टाकलं होतं. या प्रामाणिक विधानानं मी तर चपापलोच होतो. पण तेव्हाही गंमत अशी की या त्यांच्या विधानातून मला दिसला तो त्यांचा प्रामाणिकपणा, त्यांची पारदर्शकता. त्यांचा भ्रष्टाचार नव्हे. तो तर मी जणू सर्वत्र गृहीतच धरला होता. सातव प्रामाणिक होते, पारदर्शक होते, असं आधी मी जे म्हणालो त्याला याच विधानाचा संदर्भ होता. 

असेच एकदा मधे सातव आले, यावेळेला त्यांनी त्यांच्या सहधर्मचारिणीला बरोबर आणलं होतं.

‘ह्या आमच्या मिसेस, काय ना काय तक्रारी असतात यांच्या नेहमी. म्हटलं येकडाव आपल्या डाक्तरना दावून टाकू. नाय तरी कधीच आल्या नव्हत्या त्या माझ्या संगं. जरा घ्या बघून काय प्रॉब्लेम हाय तरी काय.’ 

सातवांच्या पत्नी त्यांच्यासारख्याच पूर्ण निरोगी! गावाकडच्या साध्या वळणाच्या. नऊ वारी साडी, डोक्यावर पदर. कपाळावर भला मोठा कुंकवाचा टिळा. ‘डागदरकडं आली, म्हनुनश्यान पार बुजलेल्या.’ शे-पन्नास निरर्थक तक्रारी सांगत आपलं निरोगीपण अधोरेखित करणाऱ्या. 

‘अवो, ती पाठ दुखत्ये, ती सांगाल न्हवं’ - ‘आन् मधी मधी त्ये डोस्कं दुखतंय, त्ये बी सांगाल न्हवं ’- ‘बोला समदं बिगी बिगी, नाय तर घरी गेल्यावं निस्ता गोंधुळ घालाल.’ - असं म्हणत सातव त्यांना बोलतं करत होते. ‘बोलतं करत होते’ असं आपण म्हणायचं पण वस्तुस्थिती अशी होती की त्याचा परिणाम होऊन त्या फक्त घाबरत होत्या. कमालीच्या घाबरत होत्या. प्रत्येक छोटी तक्रार सांगितली की त्या सातवांकडे पाहत, जणू त्यांची संमती घेत. सातवांचा आपल्या कुटुंबावर भारी प्रभाव होता एवढेच काय ते ‘रोगनिदान’ मी तेव्हा करू शकलो. या असल्या रोगावर उपचार तो कसला असणार? आपलं आपणच ‘बराय’ म्हणत राहायचं असतं. एवढ्या वर्षांच्या यशस्वी सांसारिक तपश्चर्येनंतर सो. सातवांना एवढी समज नक्कीच आली असणार आणि ती समज आताही त्यांच्या सोशिक चेहऱ्यावर मला स्पष्ट दिसत होती.

त्यानंतर मधे एकदा सातव आपल्या थोरल्या मुलीला घेऊन आले. यशोदा. बारावीच्या परीक्षेला बसणारी मुलगी. आपल्याकडे ‘दहावी- बारावी’ असा एक आजार असतो. घरातलं एखादं अपत्य दहावीच्या किंवा बारावीच्या परीक्षेला बसणार असलं की या आजाराची सुरवात होते. मुळात आईपासून या आजाराची सुरवात होऊन तो क्रमानं स्वतः परीक्षार्थी मुला-मुलीला आणि त्यानंतर अख्ख्या कुटुंबालाच ग्रासतो. सातवांच्या मुलीला तो झाला होता बहुधा.

माझ्यासमोर गप-गुमान मान खाली घालून बसलेली मुलगी. तिनं जणू पण केला होता, समोर न बघण्याचा. पूर्ण वेळ तिनं खालच्या फरशीचं सखोल निरीक्षण चालू ठेवलं होतं आणि बाजूनं सातव बरसत होते.  

‘’जरा दिखील अभ्यासात ध्यान नाही व्हं हिचं. दिसच्या दिस नुसती बसती. पुस्तक नको की वही नको. आता बघा हिला मी क्लास लावलाय. चांगला मोठा क्लास लावलाय. पन थितून बी तीच तक्रार. क्लासला जायाला नको. कधी डोस्कं तर कधी पोट. काय ना काय तरी दुखताय हिचं. बोलावं तर ही अशी मुंडी घालून बसल्याली. निस्ती रडतीय. काय सुचंना झालंय बघा.’

या आजाराला वेगळ्या निदानाची गरज नव्हती. प्रश्न होता उपचार कुणावर आणि कसा करावा याचा. समोर बसलेली यशोदा हीच पेशंट आहे असं सातवांचं मत होतं आणि माझं वैद्यकीय ज्ञान मला सांगत होतं की उपचाराची जास्त गरज सातवांनाच होती. 

प्रसंग बाका होता. खरी भूमिका घ्यावी तर गाठ सातवांशी होती. आपल्या भूमिकेपेक्षा वेगळी भूमिका काही असू शकते हे सातवांना पटवणं अशक्य होतं. भलताच संघर्ष ओढवून घेण्यासारखं होतं. बरं तेही करायला माझी हरकत नव्हती, पण त्यातून यशोदाचं काहीच भलं होणार नव्हतं. मी शांत राहिलो. ‘नरो वा कुंजरो वा’ अशी भूमिका घेतली. काही किरकोळ औषधं लिहून यशोदाच्या हातात ठेवली. तिला वरकरणी समजावलं. सातवांच्या चेहऱ्यावर आता विजयाचं हसू उभारून आलं होतं. त्यांनाही हळूच बाजूला घेतलं. ‘मुलीचं वय अडनिडं आहे, जरा सबुरीनं घ्यावं’ हे सांगितलं. त्यांना हे सगळं किती पटलं ते काही समजलं नाही, पण त्यांनी विरोध केला नाही एवढं मात्र खरं आणि हीसुद्धा एक जमेची बाजूच म्हणायची, नाही का?.

सातव बाहेर पडले. एका आपत्तीतून जणू मीच बचावलो असा आनंद मला झाला.

पण हे फार दिवस टिकलं नाही. सातव पुन्हा आलेच. अशी समस्या घेऊन आले की मला भूमिका घेणं टाळताच येणार नव्हतं. आता जेव्हा ते आले तेव्हा नेहमीसारखे वादळी नव्हते. वरकरणी शांत वाटावे असे  होते. मधे काही आठवड्यांचाच काय तो काळ गेला असेल पण तेवढ्यात जणू म्हातारपण आल्यागत त्यांची अवस्था झाली होती. जर्जर. विकलांग.

‘डॉक्टर, अवो भलतंच की वो काय तरी घडलं.’ ते म्हणाले आणि त्यानंतर जणू एक अघटित घडलं. ते अगदी शांत बसले. सातव शांत बसले. खाली पाहात. सातवांचा शांतपणा म्हणजे अघटितच होतं. थोडा वेळ शांततेत गेला. मी वाट पाहत होतो, सातव पुढे काय बोलतात याची.

‘काय सांगू डाक्तर, आमच्या यशोदीनं भलताच की वो घुटाऴा केला. अवो मागं नाय का तुमच्यासमोर आणून घातली व्हती तिला. सारखी आजारी पडत हुती म्हनून. पण त्ये तसलं काय बी नव्हतं. नुसती सुम बसायची. आपण औशीद देतुय, पण गुण काय न्हाई. म्हनून परवाच्याला जरा खडसावली तर म्हणती की प्रेमात पडली, कुठल्या पोराच्या म्हणून. लगीन करणार म्हणं त्येच्याशी. आता आली का पंचाईत. ही असली बारकुटी पोर आन् अशी वो कशी काय प्रेमात पडली?’

पुन्हा थोडी शांतता. मी सातवांकडे बघत होतो. त्यांची नजर खाली झुकलेली. 

‘पडली प्रेमात तर असू दे की. कोण आहे तरी कोण हा मुलगा,’ मी विचारलं. तशी सातव उसळलेच.

‘आवो, कसला पोरगा न् कसलं काय. न्हाय जातीचा की न्हाय पातीचा. शेजारचंच हाये त्ये बेणं. कुठं कालिजात शिकतुय म्हणं. अवो, माझं तर डोस्कंच फिरलंया. मी म्हनतो, मी काय म्येलो व्हतो की पोरीनं ह्ये असं वंगाळ करावं, बोला ना मी काय म्येलो व्हतु का?’

‘अहो, पोरीचं वयच तसं आहे. आवडला असेल कुणी पोरगा, तुम्ही चौकशी तरी केली का? असेलही पोरगं चांगलं. पाहिलंय का तुम्ही त्याला?’ मी विचारलं. 

‘त्येच्यात काय पहायचंय? अवो, दीड वितीची पोर ती, तिला काय अक्कल असतीया व्हय? पोरगा कुठचा बघतो. दिसला तर तंगडीच तोडून ठिवीन. हां. स्पष्ट बोललोय मी तिच्याशी. म्हटलं, ती बारावी गेली चुलीत. आता गुमान घरी बसायचं, घरामंदी कामात मदत करायाची. बास झालं, ती शाळा नगं की क्लास नगं.’ इतक्या रागानं सातव बोलले की त्यांना दम लागला. 

‘पण यशोदा काय म्हणते? ऐकतिये का तुमचं?’

‘ऐकण्याचा प्रश्नच कुटं येतू डाक्तर, मी तर चांगली बडवून कोंडूनच घातलीय न्हवं घरामंदी. लय कालवा केला पयल्यानं, रडली, भेकली, मायच्या गळ्यात पडली. म्या काय असा ऐकतु व्हय? आता झाली गप आन् बसलीय एका कोपऱ्यात. खात नाय की पीत नाय. मी काय म्हनतो, म्येली तं म्येली पोर. पण ही  असली थेरं नाय चालणार. प्रेमात पडती म्हणं. लाज नाय वाटत आपल्या बापाला सांगायला?’ 

सातवांचा राग अनावर झाला होता. पोरीला खाऊ की गिळू झालं होतं त्यांना. मला यशोदेची कीव आली. परवा-परवा इथं आली होती, माझ्यासमोर इथं बसली होती. सगळं कसं अगदी ताजं होतं माझ्या आठवणीत. तेव्हा मी अगदीच वेडा ठरलो, मला वाटलं ही परीक्षेच्या दडपणात आहे. किती पूर्वग्रहदूषित होतो मी. दुसरा कुठला विचारही करू शकलो नाही. मलाच लाज वाटली. तेव्हाच मी थोडा विचार करायला हवा होता. तिला बोलतं करायला हवं होतं. सगळंच चुकलं तेव्हा आणि आता तर हे भलतंच धर्मसंकट जणू येऊन उभं राहिलं. बापाच्या तावडीतून पोरीला वाचवण्याचं. 

 

सातवांची सरबत्ती चालूच होती.

‘मी काय म्हनतो, मी तिला पुन्हा येकदा इकडं घिऊन येतो. तुम्हीच समजवा आता ल्येकीला. म्हणावं, बापाचं ऐक. त्यानंच तिचं कल्याण हुयील. काय?’

आता मात्र मी खरा घाबरलो. म्हणजे मुलीचा प्रेमभंग करण्याची सुपारी ते मला देऊ करत होते. त्यांच्या स्वतःच्या आक्रस्ताळेपणाचं वकीलपत्र मी घ्यावं अशी त्यांची इच्छा होती. ही म्हणजे आणीबाणीच झाली. आता मला स्पष्टच बोलायला हवं होतं.

‘अहो, असं पाहा, मुलगी प्रेमात पडली तर एवढं अस्वस्थ होण्यासारखं काय आहे त्यात. तुम्हीच बोला तिच्याशी. त्या मुलाला पण बोलवा. बसा ना समक्ष एकमेकांसमोर. कुणास ठाऊक, तुम्ही स्वतः बघाल तर तुम्हालाही आवडेल तो पोरगा. प्रश्नच मिटेल. आणि हे पाहा, हे असं मुलीला मारणं, तिला दम देणं, घरात कोंडून तिच्यावर सक्ती करणं – सगळं चूक आहे हो. अगदी चूक आहे. पोरगी अशानं हातची जाईल. उद्या जीवाचं काही बरं वाईट करून बसेल. तुम्हालाच केवढा मनस्ताप होईल. काही झालं तरी पोटची पोर आहे. ती काय वैरीण असते का आपली.’

‘अवो, वैरीण नाय तं काय, वैरीणच की वो ती. मी तं म्हणतु, वैरीण परवडली न्हवं, पर ह्ये आसलं नगं’

सातव काहीही ऐकण्याच्या तयारीत नव्हते. मी जे म्हणत होतो ते त्यांच्यापर्यंत पोहोचणंच शक्य नव्हतं. मी सबुरीचा सल्ला देत राहिलो. ते वारंवार हल्ले करत राहिले. असा किती वेळ गेला, ठाऊक नाही. आम्ही एकमेकांना कंटाळलो असणार कारण अखेर सातव माझ्या समोरून उठले आणि बाहेर पडले. मी त्यांच्या बाजूनं उभा राहिलो नाही, उलट त्यांच्या लेकीची, तिच्या प्रेमाची बाजू घेतली याचं मोठं शल्य बहुधा त्यांच्या मनात राहिलं. ते गेले आणि तेव्हाच मी ताडलं ही आमची शेवटची मुलाखत ठरणार होती. डॉक्टर म्हणून मी त्यांच्या कसोटीला उतरलो नव्हतो. नापास झालो होतो. घडलंही तसंच. सातव पुन्हा माझ्या दवाखान्यात आले नाहीत. यशोदेचं काय झालं याची माझी उत्सुकताही यथावकाश शिळी होत गेली.

परवा परवाची गोष्ट. हॉस्पिटलचा माझा राउंड चालू होता. सकाळची ही वेळ नेहमीच गडबडीची असते. 

‘सर, चौथ्या मजल्यावर एक पेशंट पहायचीये. तरुण बाई आहे. आपल्याला पाहायला सांगितलंय. काही तरी मेडिकल प्रॉब्लेम आहे.’ हाउसमन म्हणत होता.

‘अरे, आत्ता इतक्या उशिरा काय सांगता रे. आक्खा राउंड संपत आला. अगदी खाली तळमजल्यावर आलो आणि आता पुन्हा चौथा मजला म्हणजे-‘ मी वैतागत म्हणालो.

‘नाही, सर, कॉल आत्ताच आलाय.’

नाराजीनं चार मजले चढणं आलं. पण इलाज नव्हता. मी वेग पकडला आणि पायीच चढत चौथा मजला गाठला. पेशंटपाशी पोहोचलो.

तीस-पस्तीस वर्ष वयाची विवाहिता. डोकेदुखीसारखी लक्षणं. तपासण्या चालू होत्या. यथावकाश निदान होईल अशी परिस्थिती. मला कळेना, यासाठी मला आत्ता बोलावण्याचं कारण काय असावं. पण वेळ गडबडीची होती. काम लवकर संपवून पुढे जाणं गरजेचं होतं. कसाबसा केसपेपर शोधला आणि नोट्स लिहिणार तोच -

‘नमस्कार, डाक्तरसाहेब,’ मागून हाक आली. मागं वळून बघितलं. ओळखीचा वाटावा असा गोल चेहरा. कल्लेदार मिशा बऱ्याचशा पांढऱ्या झालेल्या. चेहऱ्यावर परिचयाचं गोड हसू. कोण बरं असावं असा विचार करतो तर त्यांनी पुन्हा विचारलंच , ‘काय, ओळखलं का नाय?’

आवाज ऐकला आणि एकदम प्रकाश पडला. सातव. किती वर्षांनी भेट. दहा-बारा तरी सहज असतील.

‘अरेच्चा, सातव. सातव ना तुम्ही?’

‘येकदम बरुबर. मी म्हटलंच डाक्तर काय विसरायचं न्हाईत.’

‘पण तुम्ही? इकडे कुणीकडे?’

‘आवं, आत्ता तुम्ही पाह्यली ती माझीच प्वार न्हवं. इथं आणली तवाच ठरिवलं, येक डाव तुमाला बी दाखवून घ्यायाची. तिचं डोस्कच ऱ्हाइना व्ह. म्याच म्हटलं आमच्या डाक्तरास्नी बोलवा म्हून.’

आता उलगडा होत होता. केसच्या निदानासाठी नाही, सातवांचा हट्ट म्हणून मला बोलावलं होतं. मी सुखावलो. सातव अजून माझी आठवण ठेवून होते तर आणि एका क्षणात आठवलं, शंका आली- ‘ही यशोदा तर नाही?’

अगदी अभावितपणे मी म्हणालो, ‘म्हणजे ही ती तुमची –‘

मी माझं वाक्य पूर्ण करायच्या आत सातवांनी माझा हात धरून मला जवळ-जवळ ओढलंच. आपल्या तोंडावर हात ठेवत त्यांनी मला गुप्ततेचा इशारा केला. त्यांच्या ओढण्यानं पार फरफटलोच मी. काय ताकद होती त्यांच्यात. या वयातसुद्धा.

पेशंटपासून पुरेशा अंतरावर येत त्यांनी अगदी हळू खाजगी आवाजात मला सांगितलं, ‘व्हय, तीच हाय ती. यशुदा.’

‘अरे वा, लग्न वगैरे झालं वाटतं तिचं.’ मीही हळूच विचारलं.

व्हय, झालंय तर. दोन पोरं बी हायत तिला आता.’ 

‘कुणाशी झालं? त्याच पोराशी का?’ माझी उत्सुकता अगदी अनावर झाली होती. सातवांचीच पोरगी ती. मला खात्री होती, नमवलंच असणार तिनं आपल्या बापाला.

‘न्हाय, वो त्यो कसला. ह्यो दुसराच हाय. म्याच शोधून दिलेला. त्या आदिच्याला दिला नव्हं हाकून’ मिश्किल हसत सातव म्हणाले. डोळे मिचकावून आणि माझ्या हातावर टाळी देत.

‘आता लई झकास चाललंया. ह्ये आताच काय ते आजारपण आलं म्हून. नाय तर येकदम झकास हाय सगळं.’

मी गप्प झालो. सातवांनी जिकली होती. मला वाटलं माझाच पराभव झाला. प्रेमाचा पराभव झाला. आपण ज्याला ‘सारासार विवेक’ म्हणतो, ज्याला सभ्यता म्हणतो, ज्याला माणुसकी म्हणतो त्या सगळया सगळ्याचा सपशेल पराभव झाला.

यशोदाच्या खोलीत मी पुन्हा एकदा जाऊ लागलो. तिला नव्यानं पाहण्याची उत्सुकता आता मला वाटत होती. तोच सातवांनी माझा हात घट्ट पकडला आणि नजरेनं आणि आवाजानं जणू दरडावलं, ‘तिला याचं काय बी बोलू नका बरं का.’

मी मान हलवली आणि आत हळूच डोकावलं. अंथरुणावर यशोदा होती. अंगानं भरलेली. हसऱ्या चेहऱ्याची. मागं एवढं काही रामायण-महाभारत घडलेलं, त्याची कुठलीच आठवण तिच्यावर नव्हती. आता दिसत होती फक्त सुखी संसाराची आंधळी तृप्ती. तिनं माझ्याकडं पाहिलं, सौम्य हसू आलं तिच्या ओठांवर. ओळखलं असणार तिनंही मला बहुतेक.

मला विषय वाढवायचा नव्हता. जुन्या आठवणीही जागवायच्या नव्हत्या. उलट पावली मी खोलीबाहेर आलो. मन मात्र शंकाकुल झालं होतं. हे असं कसं घडू शकतं आणि तेही इतकं सहज आणि नैसर्गिकपणे? कुठलाच खेद नाही. खंत नाही. आता सातवांशी बोलण्यात मला रस नव्हता, एका परीनं मला त्यांची चीड आली होती. त्यांचा जणू विजय झाला होता. तो विजय किती खरा किती खोटा, मला सांगता येत नव्हतं, पण तो विजय झाला असं सातवांना वाटत होतं आणि मला नेमकी याचीच चीड होती. 

खोलीतून बाहेर पसलो तेव्हा मी विचारातच पडलो होतो, खरंच जिंकलं कोण?- सातवांचं पुत्रप्रेम? आणि समजा असेल ते जिंकलं, तरी ते का प्रेम होतं? आणि हरलं तरी कोण? यशोदा आणि तिचा प्रियकर यांचं प्रेम? आणि समजा ते हरलं असेल तरी तेही का प्रेम होतं?

डॉ. संजीव मंगरुळकर

दूरभाष ९४०५०१८८२० 

उपरा

उपरा

अगदी सराईतपणे माझ्या दवाखान्यातल्या खोलीचा दरवाजा उघडून तो आत आला. आला तेव्हाच त्याच्या चेहऱ्यावर अगदी ओळखीचं हसू होतं. जणू माझा अगदी जवळचा मित्रच असावा, रोजच्या गाठी भेटीतला. आत येऊन त्यानं टेबलासमोरची खुर्ची मागे खेचली आणि त्यात स्वतःला ऐसपैस झोकून दिलं. टेबलाच्या कडेवर बोटं नाचवीत तो माझ्याकडे पाहत, हसत राहिला. पुन्हा एकदा तेच परिचयाचं हास्य. वय असेल साधारण तिशीतलं. काळगेलासा वर्ण. नीट कातरलेल्या मिशा. जाड फ्रेमचा चौकोनी चष्मा. डोक्यावरचे केसही असेच राठ पण तेलानं शिस्तीत विंचरून बसवलेले. कुठं बरं पाहिलं असावं याला? हा काही कुणी मित्र नव्हे. पेशंटही नव्हे. कुणा पेशंटचा कुणी नातलग? पण मग हा हसतोय का इतका? पेशंटचा नातलग इतकं कशाला हसेल? अगदी दुःखी नसला, तरी थोडा गंभीर असावा ना असा हा नातलग. पण हा तर अगदी हसतच असलेला. हसणं ही जणू त्याची अनिवार्य गरज होती. खोड होती. समोर हा हसतोय आणि मागे मी माझ्या विचारात गर्क. कोण बरं असावा हा, असा विचार करीत. 

अशा परिस्थितीत जेवढा म्हणून ठेवणं शक्य होतं तेवढा हसरा चेहरा ठेवून मी त्याच्याकडे पाहत राहिलो. 

‘ओळखलं का सर?’ 

अरेच्चा, हा तर मला चक्क ‘सर’ म्हणतोय. म्हणजे कोण बरं असावा? पण छे, तरीही उजेड पडेना.

‘मी वाघमारे, सर. तुमच्याकडे येत असतो ना. ‘मेजर फार्मा’ कडून. नाही का, गेल्याच शुक्रवारी आलो होतो.’

अच्छा, म्हणजे, हा कुणी वाघमारे दिसतो आणि तो कुठल्याशा मेजर फार्मा नामक कंपनीचा विक्रेता असावा, असं माझ्या तत्काळ लक्षात आलं. कोडं सुटलं आणि त्याबरोबर माझ्या मनावरचा ताणही सैल झाला. आता वाघमारेकडे बघून मी मोकळेपणानं हसू शकत होतो. त्याच्याशी बोलू शकत होतो. मग भले, ती कुठली मेजर फार्मा नावाची कंपनी नक्की काय बनवते हे मला आठवत नसलं तरी काय फरक पडणार होता? 

‘नाही, म्हणजे अगदी लगेचच नाही, पण थोड्या वेळाने ओळखलं ना मी तुम्हाला. मेजर फार्माचे ना?’ मी पुन्हा एकदा तेच म्हणालो. होकारार्थी विजयी मान हलवीत वाघमारेनं आपलं हसणं चालूच ठेवलं.

काही क्षण गेले. वाघमारे आता मात्र थोडा गंभीर झाला.

‘आज मी थोडा वेगळ्या कामासाठी आलोय, सर. पर्सनल आहे. I need your help, sir. I need your help.’ वाघमारे म्हणाला.

त्यानं आपल्या खिशातून हातरुमाल काढला. चष्मा काढून त्याची काच रुमालानं पुसली. तोच रुमाल डोळ्यावरून फिरवला. कपाळावरून फिरवला. 

‘कसं सांगू कळत नाही. सगळं नुसतं ऑड होऊन बसलंय. I am sure you can help me. Only you can help me sir.’

पुन्हा काही क्षण गेले. वाघमारे शांत. मीही शांत. 

‘माझे वडील आजारी आहेत. admit आहेत. अंगद हॉस्पिटलमध्ये. मला खूप काळजी वाटत्येय सर, I feel he is not doing well. गेले दोन दिवस त्यांची तब्येत बरोबर नाहीये सर. माणसं नीट ओळखत नाहीत ते. चुकीचं काही तरी बोलतायत. संडास, लघवीचं भान नाही. मधेच कधी तरी थोडासा ताप येतो. मधेच एखादी उलटी. पोटात अन्न नाही गेले किती दिवस. He is only on saline, sir.’

वाघमारे पुन्हा थोडा शांत झाला. रुमालानं कपाळ पुसत राहिला. मलाही सहानुभूती वाटली.

‘कोण डॉक्टर बघतायत त्यांना? आणि नेमकं झालंय तरी काय?’ मी विचारलं.

‘तोच तर प्रॉब्लेम आहे. डॉ. कवडे बघतायत त्यांना. पण त्यांना नक्की काय झालंय, कुठला आजार आहे, काहीच सांगत नाहीयेत आम्हाला ते. काहीच धड कळत नाहीये. पूर्ण अंधारात आहोत आम्ही सगळे. माझी आई, माझा थोरला भाऊ, every body is worried. मला तर वाटतंय, सर, डॉ. कवड्यांनाच अजून काही निदान झालं नाहीये. No diagnosis. नुसते प्रयोग चाललेत. सरांशी बोलावं तर ते काही सांगत नाहीत. ‘होईल, होईल’ असं म्हणत राहतात. माझा तर काही विश्वास नाही. धीर सुटल्यासारखं झालंय. I want to change the doctor, I think, I must.’

वाघमारे पुन्हा शांत झाला. शांत झाला म्हणजे फक्त बोलायचा थांबला. त्याच्या मनातली अस्वस्थता लपत नव्हती. मघाचं त्याचं ते वरकरणी हसणं, ते तर पार कुठल्या कुठे पळून गेलं होतं. परागंदा झालं होतं. 

‘सर, मी तुमच्याकडे येत असतो. नेहमी येत असतो. माझा तुमच्यावर विश्वास आहे, सर. तुम्हीही सीनिअर आहात. माझी इच्छा आहे, ही केस तुम्ही घ्या. तुमच्या हातात घ्या. मी माझ्या आईशी बोललोय, भावाशी बोललोय. त्यांना पटलंय हे सगळं. आमची इच्छा आहे, सर, तुम्ही ही केस घ्या.’

वाघमारे विनवणी करीत राहिला. मी मात्र विचारात पडलो. किती अवघड आहे हे असं काही करणं. माझा ना धड त्या कवडे डॉक्टरांशी परिचय होता, ना की त्या अंगद हॉस्पिटलशी. कुणीच ओळखत नसणार मला तिथे. अशा अपरिचित ठिकाणी असा काही गुंता करायचा म्हणजे किती अवघड होतं.

‘वाघमारे, असं पहा, एक तर डॉ. कवडे स्वतः एक सीनिअर डॉक्टर आहेत. माझ्यापेक्षा सीनिअर आहेत. आणि ते एक चांगले डॉक्टर आहेत. मी त्यांना समक्ष ओळखत नाही. पण ते चांगले डॉक्टर आहेत याची मला कल्पना आहे. अशा परिस्थितीत मी एकदम अचानक त्यांच्या एका पेशंटला तपासायला लागणं, तो पेशंट चक्क पळवून नेणं, बरं नाही दिसत हो! बरं, तुमचा एकूण प्रश्न communicationचा दिसतो. मग बोला ना तुम्ही तुमच्या डॉक्टरांशी. कितीही घाईत असले ना ते, तरी थांबवा त्यांना आणि विचारा. आत्ता हे जे काही मला सांगताहात ना, ते सगळं त्यांना सांगा आणि विचारा खडसावून. सांगा म्हणावं मोकळेपणानी काय झालंय तरी काय माझ्या वडलांना. अहो, खडसावून विचारलं की सांगतातच सगळे डॉक्टर. आणि डॉक्टरांनासुद्धा हे लपवण्यात काही रस नसतो हो.’

‘सर, हे सगळं झालंय, विचारून झालंय, सरांच्या अगदी मागं मागं फिरलोय मी. माहिती विचारत. पण नाही, काही तरी थातूरमातूर सांगतात, चिडतात. गडबडीत आहे असं दाखवतात. खरं सांगू, सर, I hate him now, we all really hate him. हे तुमच्याशी बोलण्याआधी मी सगळ्या घरच्यांशी बोललोय, हॉस्पिटलशीसुद्धा बोललोय. तुम्ही आलात आणि माझ्या वडलांना तपासलंत तर हॉस्पिटलची काहीच हरकत नाही. तुम्ही हो म्हणालात की लगेच मी डॉ. कवडयांशी बोलणार  आहे आणि सरळ सांगणारे की आम्ही डॉक्टर बदलत आहोत.‘

लांब श्वास घेऊन इथे वाघमारे थांबला. माझ्या प्रतिक्रियेचा अंदाज घेत असावा. त्यानं आपली केस चांगली मांडली होती. त्यात त्याचा स्वतःचा एक तर्क होता, ज्याचा प्रतिवाद करणं मला अवघड जात होतं. त्यात भावनिक आवाहन होतं, ज्याला नाकारणं अशक्य होतं आणि त्याच्या सगळ्या बोलण्यातून, नजरेतून तो माझ्याविषयी केवढी तरी सद्भावना दाखवत होता. एक डॉक्टर म्हणून माझी कार्यक्षमता नावाजत होता. मी खरं तर तितकासा सीनिअर नसतानाही तो मला वारंवार मी सीनिअर असल्याची गौरवशाली जाणीव करून देत होता. माझ्याविषयी वारंवार आदर दाखवीत होता. इतक्या स्तुतीनं एखादा देवही प्रसन्न व्हायचा, तर माझी काय कथा! मी शांत राहिलो आणि माझा शांतपणा हा माझा होकार आहे असा सोयीस्कर अर्थ त्यानं घेतला. समोरच्या टेबलावर दोन्ही हात चौरसपणे ठेवत, त्यावर दाब देत तो उठला. ताठ उभं राहून त्यानं माझ्याकडं पाहिलं. त्याच्या नजरेत कृतज्ञता होती, अथांग कृतज्ञता. पुढे वाकून त्यानं माझा हात त्याच्या हातात घेतला, प्रेमभरानं तो दाबत म्हणाला, ‘Thank you, sir!  या सर, आज दुपारीच या तुम्ही. आम्ही सगळे वाटच पाहत असू तुमची तिकडे.’ तो निघाला तेव्हा त्याची चेहऱ्यावर त्याचं ते चिरपरिचित हास्य परतलेलं होतं.

अंगद हॉस्पिटल अगदीच छोटेखानी हॉस्पिटल होतं. पंधरा एक खाटा असाव्यात. मुख्य दरवाज्यापुढेच एक टेबल, त्याच्या आसपास दोन तीन प्लास्टिकच्या खुर्च्या. टेबलावर अस्ताव्यस्त पसरलेले केस पेपर, फाइली, एक बी.पी. अॅपरेटस. एक दोन इंजेक्शनच्या सुया. काही औषधाच्या बाटल्या. मागच्या बाजूला एक साधारण तरुण वयाची स्त्री. पांढरी साडी नेसलेली. त्या साडीच्या रंगावरूनच ओळखायचं की ती नर्स किवा आया (किंवा कदाचित दोन्हीही, गरजेप्रमाणे) आहे. तीच हॉस्पिटलची रिसेप्शनिस्ट असणार कारण मी जसा आत गेलो, तसं तिनं माझ्याकडे पाहत भुवया उंचावल्या, ‘कोण तुम्ही? कुणाला भेटायचंय?’ असे सगळे प्रश्न त्या उंचावलेल्या भुवईत सामावलेले होते.

‘मिस्टर वाघमारे कुठायत? त्यांना तपासायला आलोय मी.’ पुढे होत मी म्हणालो.

एकवार शोधक नजरेनं तिनं मला वरपासून खालपर्यंत न्याहाळलं, माझ्या हातातला स्टेथोस्कोप, अंगावरचे कपडे, माझा एकूण वावर पाहून तिनं मला ओळखलं.

‘डॉक्टर? तपासायचंय नाय का? वाघमारे, ते इकडं प्रायवेट तीन मधी आहेत. या इकडं माझ्यामागून.’ 

हातातली कुठल्या इंजेक्शनची बाटली तिथेच टेबलावर ठेवून ती पुढे झाली, वाघमारे ज्या खोलीत होते तिथपर्यंत मला घेऊन गेली. पूर्ण अंधारलेला पॅसेज. एखादा मनुष्य कसाबसा जाऊ शकेल इतपतच रुंद आणि त्याच्या आजूबाजूला खोल्या. प्रायवेट रूम्स. पॅसेजच्या शेवटच्या टोकाशी असलेली ती खोली. माझे डोळे अजून अंधाराला तेवढे सरावले नव्हते, म्हणून ती धडपणे दिसलीही नाही मला. पण सिस्टरनं ती अचूक हेरली, तिचा दरवाजा उघडला आणि मला जवळ जवळ आत ढकललं ‘वाघमारे -, हे तुमचे डॉक्टर आलेत’ अशा प्रस्तावनेसह. 

खोलीत साधारण उजेड, साधारण अंधार असं मिश्रण होतं. एक ट्यूबलाईट होती भिंतीवर. तिच्या उजेडात आता मला दिसायला लागलं. खाटेवर वाघमारे पडलेले आणि त्यांचं अख्खं कुटुंब होतं त्या खोलीत. मला भेटून गेलेला त्यांचा मुलगा, ‘मेजर फार्मा’ वाला, त्याचा भाऊ, त्याची बायको आणि त्यांची आई. सगळे अगदी वाट पाहत असलेले. माझं मत घ्यायला, मी काय म्हणतो ते ऐकायला आतुर. 

मी सगळ्या नातलगांशी बोललो. आजाराचा इतिहास विचारला. एकमेकांच्या पुढे होत होत सगळ्यांनी मिळून मला माहिती पुरवली. मला जमेल ती सगळी मदत करायला तत्पर असे ते सगळे. पेशंटला तपासायला लागलो, तशी सर्वांनी मला जागा करून दिली. बाजूची एक खिडकी उघडून प्रकाश येईल अशी योजना केली. पंख्याचा वेग वाढविला. अगदी सगळं सगळं केलं की मला सोय व्हावी. माझं काम सोपं व्हावं. मघाची ती सिस्टरही एव्हाना मागे येऊन उभी राहिली होती. हातात त्यांचे केस पेपर घेऊन. 

‘सिस्टर, बी पी,’ असं मी म्हणायचा अवकाश की पळत जाऊन तिनं बी पी अॅपरेटस आणलं, त्याचा पट्टा पेशंटच्या दंडाला गुंडाळला सुद्धा. 

‘सिस्टर, टॅार्च,’ असं मी म्हणायचा अवकाश की पळत जाऊन तिनं तो आणला आणि चालू करून माझ्या हातात दिला. 

‘सिस्टर, हॅमर,’ असं मी म्हटलं मात्र पुन्हा एकदा पळापळ आणि हातात हॅमर हजर. 

असं होत होत शेवटी एकदाची माझी तपासणी पूर्ण झाली. मी खोलीत बसलो, शांतपणे सगळा केस पेपर वाचला. आजवर झालेल्या तपासण्या पाहिल्या.  

वाघमाऱ्यांच्या आजाराविषयी काही वेगळ्या शक्यता माझ्या डोळ्यासमोर आल्या होत्या. त्या दृष्टीने काही अजून तपासण्या कराव्यात असं मला वाटत होतं. मी माझ्या नोट्स सविस्तर लिहिल्या, माझी निरीक्षणं नोंदवली. नव्यानं ज्या तपासण्या कराव्यात असं मला वाटलं त्यांची यादी लिहिली. काही थोडी नवीन औषधे सुचविली. वयानं मी तसा तरुणच होतो, अगदी पानंच्या पानं भरून नोट्स लिहिताना अभिमान वाटावा असा नवथर. मनःपूत लिहीत गेलो. आपलं काम आपण मनापासून केल्याचं समाधान वाटेल इतकं लिहिलं.

मी सगळ्यांच्या मधोमध उभा. सगळे नातलग माझ्याभोवती गोळा झालेले. ती सिस्टरही हातात फाईल धरून आज्ञाधारकपणे उभी. आणखी एक कुणी आया पलीकडून मुद्दाम येऊन ऐकायला म्हणून उभी. आसपासच्या दुसऱ्या कुणा पेशंटचे आणखी कुणी नातलग असे सहजच डोकावत उभे. सगळेच जण जणू ऐकायला आतुर. मी सीनिअर झाल्याची जाणीव करून देणारा प्रसंग. मी सविस्तर बोललो, मला ज्या शक्यता वाटत होत्या त्या सांगितल्या, परिस्थिती थोडी गंभीर असली तरी हाताबाहेर गेलेली नाही हेही सांगितले. 

‘मी ज्या काही टेस्ट्स सांगितल्या आहेत त्या आज होऊ देत, त्याचे रिपोर्ट उद्यापर्यंत येतील. मी येतोच आहे उद्या दुपारी पुन्हा भेटायला. मग बोलू या सविस्तर काय ते,’ मी म्हणालो. ‘मेजर फार्मा’चा वाघमारे, त्याचा भाऊ दोघेही पुढे झाले. त्यांनी मनापासून माझे आभार मानले, कृतज्ञतेनं माझ्याशी हस्तांदोलन केलं. ‘Thank you Sir, तुम्हा आलात, इतके कष्ट घेतलेत, आम्हाला हे एवढं समजावून सांगितलंत, खूप बरं वाटलं. काळजी मिटली असंच वाटतंय.’ अगदी बाहेरपर्यंत सोडायला येईतो त्यांचे हे कृतज्ञ संवाद चालूच होते. रस्त्यावरून परत निघालो तसं एक अवघड काम समाधानपूर्वक केल्याचं साफल्य माझ्या मनात दरवळत होतं.

दिवस उलटला. नेहमीची कामं, ओ.पी.डी. चे पेशंट नेहमीसारखेच चालू होते. दूर मनात कुठे एक अस्पष्ट उत्सुकता होती. वाघमारे आणि त्यांचा आजार यांची होती ती उत्सुकता. वाघमारे ही एक अचानक निर्माण झालेली रहस्यकथा होती. तिचा शेवट काय होतो याची अपार उत्सुकता माझ्या मनात दाटलेली. 

दुपारची कामं आटोपली. ठरलेल्या वेळेला मी अंगद हॉस्पिटलमधे दाखल झालो. हॉस्पिटलचं बाहेरचं टेबल, त्यावरची कागदपत्रं कदाचित तीच, त्या मागे एक स्त्री, ती कदाचित वेगळी असावी. सरावानं मी पुढे झालो. प्रायवेट तीन च्या दिशेने त्या अंधारलेल्या बोळीत गेलो. अंधारातला तो दरवाजा आता मी अगदी सराईतपणे उघडला. आत वाघमारे होते. पेशंट वाघमारे आणि त्यांची धर्मपत्नी. बाकी कुणीच नाहीत. आत एक शांतता. त्यांच्या पत्नीनं माझ्याकडे पाहिलं. पाहून न पाहिल्यासारखं आणि ती आपल्याच कामात गर्क राहिली. मी आल्याचं तिला दिसलंच नाही जणू. मी आजूबाजूला पाहिलं. तिथे तीच एक मिणमिणती ट्यूब होती, कालचीच पण आज आता जणू अंधार बाहेर टाकत असलेली. काहीच कळू नये, दिसू नये, जाणवू नये असा एक थंडपणा सगळ्या खोलीत भरून असलेला. मला एकदम उपऱ्यासारखं वाटलं. अर्थशून्य. 

मागे वळून बघतो, तर ती बाहेरची स्त्री मागं मागं येत होती. ‘कुणाकडं आलाय जणू. कोण पेशंट हाय का जणू.’ असं विचारत.

‘मी डॉक्टर आहे. या वाघमारे पेशंटला तपासायला आलो होतो. काल आलो होतो ना. आज पुन्हा आलो होतो. सिस्टर कुठायत? त्यांचा पेपर कुठाय?’ मी विचारू लागलो.

‘आगं बया, तुमी त्ये डागदर हाय न्हव. शिस्टरला सांगत्ये, थांबा,’ असं म्हणत ती मागच्या मागं पळाली. तिच्या मागोमाग मीही बाहेर पडलो. अंधारातून उजेडात. पुन्हा एकदा त्याच टेबलापाशी. आता तिथे काहीच हालचाल नव्हती. कुणी पेशंट नव्हता. कुणी नातलग नव्हता. कागदांची एक मंद फडफड फक्त कानावर पडत होती, तीही अधूनमधून. अजिबात वाराच नव्हता ना त्यादिवशी.

किती तरी वेळ गेला. मंद मंद पावलं टाकत कालची ती स्त्री आली. तिला मात्र आता मी नक्की ओळखलं. मी हसलो. पण ती गंभीर होती. माझ्याकडे रोखून पाहत म्हणाली, ‘पेशंट नाय पाह्यला तरी चालेल म्हणून सांगितलंय. त्यांनी डॉक्टर नाय बदलला.’ असं म्हणून ती आल्या वाटेनं परत आतल्या अंधारात निघून गेली. कामात असणार बहुधा.

काही क्षण मी तिथे रेंगाळलो. याहून जास्त काही घडेल असं दिसेना. माझा नाईलाज होता. थोडा वेळ उगीच वाट पाहिल्यासारखं करून मी तिथून बाहेर पडलो. रस्त्यावर संध्याकाळची रहदारी आत्ता कुठं सुरु होत होती.  

 

डॉ. संजीव मंगरुळकर

दूरभाष: ९४०५०१८८२०