आपुले मरण

आपुले मरण

दरवाजा बंद होता. नव्यानं रंगवलेलं दार. तशीच नवी कोरी रंगवलेली भिंत बाजूला. नवीन रंगाचा वासही ताजाच असावा बहुतेक. नाकाला झोंबत होता माझ्या. दरवाजावर त्याचा क्रमांक दाखवणारी पाटी. चकचकणारी धातूची. क्रमांक 301. अगदी ठळकपणे आणि निर्विकारपणे सांगत होती ती. ही खोली तीनशे एक नंबरची आहे असा तिचा अर्थ. हा आणि इतकाच अर्थ त्या पाटीचा. एखाद्या आकड्याला याहून अधिक संदर्भ तो काय असू शकतो? आणि असावा तरी का? हॉस्पिटलमधली तर एक खोली. कशाला हवेत इतके नखरे तिला- तो चकाकणारा रंग. ती चकचकीत पाटी. आणि दरवाजाची ती तसली आकर्षक आधुनिक वळणाची मूठ. अशी छान सजावट. पण किती व्यर्थ होती ती. किती खोटी. कितीही सजवा, नटवा त्या खोलीला. म्हणून आतली वेदना थोडीच शमणार आहे त्यानं की आनंदाचे, आशेचे नवीन धुमारे फुटणार आहेत त्या बंद अलिशान वातानुकूलित खोलीला. 

कपाळावर सूक्ष्म आठी घेऊन बंद दरवाजाबाहेर मी उभा. किंचित थबकून. आत कसं जावं अशा विचारात. खरं तर असं इतकं काय झालं होतं. सगळं तर मला अगदी पूर्ण माहीत असलेलं. वर्षानुवर्षांच्या सरावाचं असं. काय नवीन होतं त्याच्यात? मला माहीत होतं- आत सीमा असणार होती. ती आजारी होती. खूपच आजारी. तिला स्तनाचा कॅन्सर झाला होता. अगदी शरीरभर पसरलेला कॅन्सर. कालच तिच्या पोटावर गुंतागुंतीची शस्त्रक्रिया झाली होती. मोठ्या आतड्याचा केवढा तरी भाग काढून टाकावा लागला होता. आणि तेव्हाच हे सगळं समजलेलं की हा कॅन्सर अगदी पोटात अगदी खोलपर्यंत पसरलेला आहे. स्तनातून निघून पार पोटापर्यंत पसरलेला कॅन्सर. पूर्ण शरीर पोखरणारा कॅन्सर. त्यातून आता परतीचा मार्ग नसणार. आता उरलाय तो फक्त एक अटळ प्रवास. जो एका अनिवार्य अंतापर्यंत खेचत नेणार तिला. वेदनांनी हेलपाटत खेचणार. जीवनाच्या अंतापर्यंत नेणार. वेदनेतूनच वेदनेच्याही पार अंतापर्यंत नेणार तो तिला. एक डॉक्टर म्हणून हे सगळं मी बघायचं फक्त. कधी काही निरर्थक औषध देत तर कधी त्याहून निरर्थक असे सल्ले देत. पण बघत राहायचं. सक्तीनं बघत राहायचं. माझ्या मदतीला ही अशी चकचकीत निर्विकार खोली. खोली नंबर 301. 

दरवाजाची मूठ मी अलगद फिरवली. हलकेच तो उघडला आणि आत शिरलो. अगदी आवाज न करता. जणू असं केल्यानं परिस्थितीत काही फरक पडणार होता.

समोर अंथरुणावर ती होती. सीमा. कमालीचा कृश देह. खप्पड बसलेले गाल. त्यातून वर डोकावणारी चेहऱ्याची हाडं. धारदार नाक. पातळ आणि रुंद जिवणी. सुकलेले निस्तेज ओठ. डोक्यावरचे केस विरळ, बरेचसे पांढुरके झालेले आणि तसेच पांढुरके असू दिलेले. कुठल्याही कृत्रिम सौंदर्यप्रसाधनांना तिचा विरोध असणार बहुतेक. असं असलं तरी केस कापलेले होते व्यवस्थित. त्यातल्या त्यात नीट विंचरलेले असे. अगदी पाश्चात्य वळणाचा बॉयकट आणि सगळ्यांमागे तिची विलक्षण अशी धारदार नजर. तुमचा-आमचा अगदी खोल वेध घेणारी नजर. इतक्या उद्ध्वस्त शरीरामध्ये तिचे डोळे हेच काय ते महत्त्वाचे इंद्रिय असल्यासारखे. त्यातूनच काय तो होणार तिचा आपल्याशी संवाद. अगदी थेट संवाद. 

मी आत गेलो. मी आल्याचं तिला समजलं. किचित मान वळवून तिनं माझ्याकडे पाहिलं. नजरेत थोडं स्मित आणि बरीचशी सोशिकता.  

‘So, How do you feel? Ok?,’ अशा अवघड वेळी इंग्लिशला पर्याय नाही. अगदी सुसंस्कृत वाटतं आणि दूरस्थही. 

‘It’s Ok Doctor. There is a lot of pain in my stomach. मला माहित्येय, कालच तर ऑपरेशन झालंय. आज ते दुखणारच. पण तरी राहवत नाही. It really hurts, you know. If you could do something about it-,’ बोलता बोलता तिचा चेहरा थोडा आक्रसला. पोटात कळ आली असणार.

मी पुढे झालो. तिचा हात पकडला. मनगट धरून तिच्या नाडीचे ठोके पाहू लागलो. जणू विचारमग्न. त्या ठोक्यातून काही तरी मूलभूत शोधत असल्यासारखा.  

सीमा माझ्याकडे पाहत होती. अगदी थेट. आरपार. ती बघत राहिली आणि मला बावळट वाटत गेलं.

‘छे, हे अशक्य आहे. हिच्यासमोर कुठलंच सोंग आणणं अशक्य आहे.’ मला वाटलं.

‘मला कल्पना आहे, डॉक्टर. आपले सर्जन, डॉ. विवेकच ना? ते बोललेत माझ्याशी. मला कल्पना आहे. मला ब्रेस्ट कॅन्सर झालाय आणि बहुधा तो पोटात पसरलाय. मला माहित्येय, तो आता बरा होणार नाहीये. What I beg of you, please make it painless for me & make it sooner, if you could!’ 

‘You seem to be running too fast, सीमा, अजून कुठलाच ठोस रिपोर्ट आलेला नाही. विवेक काय बोलला, मला माहीत नाही, पण खरं तर बायोप्सीचे रिपोर्ट येईपर्यंत काहीच बोलणं चुकीचं असेल. रिपोर्ट आल्यावर बोलू. तोपर्यंत विश्रांती.’ मी म्हणालो. जणू मुदत मागितली मी तिच्याकडे. काही निर्वाणीचं बोलण्याआधी. 

मी बोललो खरं पण ते तिला किती पटलं, कल्पना नाही. डोळे मिटून ती फक्त शांत पडून राहिली. प्रतिक्रियाशून्य. पूर्ण आत्ममग्न. मी निरर्थक तपासत राहिलो. ती जणू वाट पाहत होती, माझ्या जाण्याची. 

खोलीतून बाहेर पडलो तसा सुनील माझ्या मागे आला. खोलीचा दरवाजा हलकेच लावत. इतका वेळ मी खोलीत होतो, पण तिथे हा होता हे मला कसं समजलं नाही? मी विचारात पडलो.

‘Is it really that bad, Doctor? तिनं तर जणू धोशाच लावलाय, जाण्याचा. I feel guilty for what has happened. I am her husband. I think it was all my fault. गेली तीनेक वर्षं तरी मला माहित्येय, तिला तिथे एक गाठ आहे. मी का दुर्लक्ष केलं असेल? ती म्हणायची, ते काही विशेष नाहीये, जाईल आपोआप म्हणून. मीच मूर्ख. असा कसा काय गाफील राहिलो? माझी तर मती चालत नाही. मीच चुकलो, डॉक्टर, मी आधीच काही तरी करायला हवं होतं.’

मी चालता-चालता थांबलो. सुनील असहायपणे माझ्या मागे-मागे येत होता. केवढा तरी धिप्पाड देह. भव्य ऋषितुल्य दाढी. घारे डोळे. पाहताक्षणीच दरारा वाटेल असं व्यक्तिमत्त्व. पण आता हताश झालेला होता. पश्चात्तापानं पोळलेला.

‘मिस्टर, सुनील, आपण थोडं थांबू यात. वाट पाहू यात. मी मगाशी म्हटलं ना तेच खरं आहे. अजून कुठलाही ठोस रिपोर्ट आपल्या हातात आलेला नाही. हे सगळे जे आहेत, ते अंदाजच आहेत. रिपोर्ट हातात येईपर्यंत वाट पाहू. कुणास ठाऊक, रिपोर्टमध्ये कदाचित एखादी चांगली बातमीसुद्धा दडलेली असेल. Please wait,’ वरवर मी म्हणालो खरं, पण आतून मलाच माझी लाज वाटली. किती खोटं बोलतोय आपण. कधी शिकणार आपण उघड्या डोळ्यांनी परिस्थितीचा स्वीकार करायला. तसं केलं तर निदान उघड्या डोळ्यांनी सामना तरी करता येईल परिस्थितीचा. का हा आपला लपंडावच बरा, नेहमीच्या सवयीचा. मला कळेना. सुनीलच्या पाठीवर हलकेच थोपटत पुढे चालू लागलो. कुठली तरी घाई असल्यासारखा. पण सुनील पाठ सोडत नव्हता. माझ्या वाढत्या वेगाशी ताल साधत तो चालत राहिला. त्याला माझ्याशी बरंच बोलायचं असणार.

‘I think she had some kind of intuition.  ती म्हणायची मला नेहमीच, मी फक्त पन्नाशीपर्यंत जगणारे म्हणून. मी हसण्यावारी घ्यायचो ते सगळं पण ते चुकलंच. She did have a point in what she said. अजून पन्नाशीसुद्धा गाठली नाहीये हो तिनं आणि तेवढ्यात हा असला आजार. विलक्षण आहे हो हे सगळं,’ सुनील बोलत होता अर्धवट माझ्याशी पण खरं तर स्वतःशीच. मीही ऐकून न ऐकल्यासारखं करीत चालत राहिलो. रिपोर्ट अजून हातात आलेला नव्हता हाच काय तो दिलासा. आजचा दिवस एवढ्या दिलाशावर काढणं सहज शक्य होतं.

“What do we plan next? डॉक्टर, अगदी कितीतरी वर्षांपासून तिनं ठरवलंय, ती आयुष्यात कधी केमोथेरपी घेणार नाही म्हणून. ती तर नाही नं येणार तिच्या नशिबी?’ सुनील मला विचारत होता. दोन दिवस झाले होते. रिपोर्ट आला होता. सीमाला स्तनाचा कॅन्सर झाल्याचं निदान त्यात स्पष्ट दिलं होतं. मला आता ‘अडाणी-अडाणी’ खेळता येणार नव्हतं. पुढं होऊन उत्तरं द्यावी लागणार होती.

‘असं पहा, हा निर्णय घेणारे डॉक्टर वेगळे असतात. Oncologists. आपण त्यांचं मत घेऊ यात. इतक्या पसरलेल्या आजाराची शस्त्रक्रिया तर होऊ शकत नाही. करायची तर केमोथेरपीच करावी लागणार. पण हे माझं मत झालं. ते काही अंतिम नव्हे. आपण त्या तज्ज्ञ डॉक्टरांना बोलवू.’ माझा पुन्हा लपंडाव सुरु. शी:!

‘डॉक्टर, तिनं तिच्या अगदी जवळच्या नातलगाला झालेला कॅन्सर पाहिलाय. ती साक्षी होती त्या सगळ्या उपचारांना. तिनं स्वतः भोगलेत त्याचे हाल. दिवसागणिक खालावत जाणारी त्याची तब्येत. त्याला लागणारा दम. रोजच्या तक्रारी. तिच्यासमोर विव्हळायचा तो वेदनांनी. रात्र-रात्र बसून काढलीये तिनं त्याच्याबरोबर. त्याचं मरण कणाकणानं जगलीय ती. तेव्हापासून तिनं ठरवलंय, मी कधी केमोथेरपी घेणार नाही म्हणून. काय पण विचित्र हट्ट. म्हणे केमोथेरपी घेणार नाही. मी हसायचो तिला तिच्या या असल्या मूर्ख निराधार हट्टासाठी, पण योगायोग पहा, तो हट्ट खरा करण्याची संधी मिळालीय तिला.’

खाली मान घालून सुनील शांत बसला. दाढीतून हात फिरवीत राहिला.

‘माझा अंदाज सांगू?’ मी सुनीलकडे रोखून पाहत विचारलं. माझ्याकडे प्रश्नार्थक नजरेनं पाहत तो थांबला. ‘सीमा केमोथेरपी घेईल. नक्की घेईल. आपले प्रत्येकाचेच किती तरी छोटे-मोठे हट्ट असतात. फावल्या वेळचे. ते सगळे थोडेच आपण अगदी टोकाला जाऊन पुरवतो? लाचार असतो परिस्थितीसमोर आपण. माघार घेतोच की किती तरी वेळा. केमोथेरपी घेणार नाही असं ती म्हणायची तेव्हा तिला कॅन्सर झाला नव्हता. आता तो झाला आहे, हा मोठा फरक आहे.’ मी म्हणालो.

‘सीमाला तुम्ही ओळखत नाही, डॉक्टर. ते बेणं वेगळं आहे. She is made up of a different stuff. She is a hardcore scientist. समाजशास्त्र विषय आहे तिचा. तिच्या विषयात तिनं किती तरी पुस्तकं लिहिली आहेत. संदर्भ ग्रंथ म्हणून ती देश-परदेशात वाचली जातात. तिचे किती तरी पेपर्स वेगवेगळ्या जर्नलमधे वेळोवेळी प्रसिद्ध झालेत. तिचं काम हेच तिचं जीवन होतं कायम. Absolute workoholic. तिचं काम जर थांबणार असेल तर जगू नाही शकणार ती. त्या बाबतीत ती हट्टी आहे.’

सुनील पुन्हा शांत बसला.

‘चलतो मी, डॉक्टर. तुम्ही मंडळी कामात असता. निघण्यापूर्वी एक-दोन प्रश्न विचारतो फक्त. विचारू?’

‘जरूर विचारा’

‘कुठलेही उपचार केले, मग भले ती शस्त्रक्रिया असो, केमोथेरपी असो किंवा आणखीही काही, तरी सीमाचा आजार पूर्ण बरा होऊ शकणार नाही, अशी परिस्थिती आहे का?’

‘हो,’ मी म्हणालो.

‘अशा कुठल्याही उपचारानं तिच्या आयुष्याची दोरी थोडी फार लांबेल इतकंच ना?’

‘नक्की असंही म्हणता येणार नाही. उपचार केले तर त्याच्या साईड इफेक्टमुळे ती दोरी लवकर तुटूही शकते. पण सीमा पूर्ण बरी होणे अशक्य आहे, यातून परतीचा मार्ग नाही, एवढं मात्र नक्की खरं.’

‘How many days do you give her?’

‘असे अंदाज मी देत नसतो. मला काही लपवायचं आहे म्हणून नाही, पण हे असले अंदाज नेहमी चुकतात म्हणून. मी एवढंच नक्की म्हणेन, हा आजार बरा होणारा नाही. There is no point of return from here.’

‘तुमचं उत्तर मला समजलंय. पण शेवटी माझंही मन आहे. भावना आहेत. Could it be a few months?’

“I would consider it too optimistic if you talk in those terms,’ मी म्हणालो.

‘आणि ती म्हणते त्याप्रमाणं तिनं जर केमोथेरपी किंवा इतरही कुठलेही उपचार घ्यायला नकार दिला, तर -? तर तुमची प्रतिक्रिया काय असेल? राग येईल तुम्हाला?’

‘राग? कशाचा राग? पेशंटनं एखादी भूमिका प्रामाणिकपणे घेतली तर मला राग येत नाही. आणि खरं सांगू, आता एवढा उशीर एवीतेवी झालेलाच आहे की कुठलाच उपचार घ्यायला कुणी कुणाला आग्रह करावा अशी परिस्थितीच उरलेली नाही. केमोथेरपी न घेण्याचा तिचा हट्टच असेल तो पुरा करायला मी तयार आहे, कारण प्राप्त परिस्थितीत कदाचित तोच योग्य निर्णय असू शकतो अशी माझीही भावना आहे. आता इथून पुढे कुठलेही उपचार करून घेणार नाही असाच तिचा जर आग्रह असणार असेल तर इतर किती डॉक्टर हे मान्य करतील, मला कल्पना नाही, पण मी तिचं समर्थन करायला तयार असेन आणि हे लक्षात असू दे, पेशंटच्या कुठल्याही अनाठायी हट्टासाठी मी कधीही शास्त्रीय तत्त्वांबाबत तडजोड करत नाही. असा संघर्ष उभा राहिलाच तर मी उपचारांमधून बाहेर पडेन पण पेशंटवर अन्याय होऊ देणार नाही. सीमानं केमोथेरपी नाकारली तरी त्यात तिच्यावर अन्याय होणार नाहीये म्हणूनच कॆवळ तिचा हा नकार स्वींकारायला मी तयार आहे.’

माझं बोलून झालं होतं. काही क्षण असह्य शांततेत गेले. सुनील उठला आणि माझ्यासमोरून उठून गेला. सीमाच्या हट्टाची भलावण करून मी त्याला दुखावलं होतं का? कुणास ठाऊक.

दुसरा दिवस. खोली क्रमांक 301. मी पुन्हा एकदा दाराशी उभा. आज आता काय घडणार अशा विवंचनेत. काही क्षण असेच अनिश्चित. पण मग हलकेच दरवाजा उघडून मी आत गेलो. आत ती होतीच. सीमा. किंचित थकलेली पण हसतमुख. चेहऱ्यावर थोडा उत्साह होता तिच्या, खराखुरा की मला उगीचच तसं वाटलं?

‘काय म्हणतीये तब्येत?’

‘ठीकच म्हणायची. I must thank you, doctor. काल तुम्ही सुनीलशी बोललात. सुनीलनं सांगितलंय मला ते सगळं. I never knew there could be doctor like you. So clear in his ideas. So compassionate. मी ठरवलंय. मी केमोथेरपी घेणार नाही.’

‘ही फार घाई होतीये. अजून आपण oncologistना बोलावलं सुद्धा नाहीये. त्यांचं म्हणणं न ऐकताच हा निर्णय कसा होऊ शकेल? डॉ. सावंत आपले oncologist आहेत. त्यांना आज बोलावणारे मी. त्यांचं मत ऐका. समजून घ्या. मगच काय तो निर्णय आपण घेऊ.’ मी म्हणालो.

‘त्याची काय गरज आहे, डॉक्टर. माझा निर्णय झालेला आहे. मला माहीत आहे, ते मला केमो घ्यायला  सांगणार. पटवणार. मी पाह्यलंय या लोकांची आशा किती दुर्दम्य असते. त्याला त्यांचा नाईलाज असतो. पण मला ते सगळं नको आहे. टाळता नाही येणार हे सगळं?’

‘टाळता येईलही कदाचित. पण मला ते टाळायचं नाहीये. त्यांना त्यांची बाजू समजावून सांगण्याचा हक्क आहे. तुम्ही तो सल्ला नाकारू शकता, पण तो न ऐकताच नाकारणं, हा अन्याय आहे. डॉक्टर सावंतांना मी बोलावणार आहे. त्यांचं ऐकून घ्या. खुल्या मनानं ऐका. मग तुम्ही तुमचा निर्णय घेऊ शकता.’

एकदम शांतता. कुठलाच आवाज नाही. संमती नाही की निषेध नाही. मी चमकून पाहिलं तर सीमा डोळे मिटून जणू झोपलेली. श्रांत. अलिप्त. जणू कशाशीच काही संबंध नसल्यासारखी अलिप्त. मीही हट्टी होतो. क्षणभर रेंगाळलो आणि मग तिथून बाहेर पडलो.

डॉक्टर सावंतांचा फोन आला तेव्हा उशीर संध्याकाळ झाली होती.

‘काय हट्टी राव तुमची ही पेशंट. उलट-सुलट प्रश्नांनी भंडावून सोडलं तिनं. म्हणजे तिचा नवराच काय-काय विचारत होता. मरायची घाई झाली का हो तिला? असंच वाटलं मला तर. पटवलं शेवटी मी तिला. पण पार मगजमारी झाली राव. आज आता काही स्कॅऩ वगैरे सांगितलेत. उद्यापासून करतो चालू केमोथेरपी, काय?’

मी फोन ठेवला. सीमा हरली होती. ती हरणार होती. मला आधीच माहीत होतं. मरण अटळ आहे. मान्य आहे. पण मरणाचीही एक पद्धत आहे. शिष्टसंमत पद्धत. ती कशी टाळणार? त्याच्याविरुद्ध बंड कसं करणार? म्रूत्युचंही रेशनिंग करण्याची पद्धत आहे आजकाल. तो असा खुलेपणानं थोडाच मिळतो. रांगेनं यावं लागतं. आर्जवं करावी लागतात. तेव्हा कुठं मान्यताप्राप्त मृत्यू मिळतो. त्याचीही एक किंमत असते. ती नुसती आर्थिक नसते. त्याचं एक वेदनामूल्य असतं. हे वेदनामूल्य चुकवलं पाहिजे. एकदम असं हे थेट मरण मागणं म्हणजे अधाशीपणा निव्वळ. सीमा हरणार हे मला माहीत होतं.

नेहमीप्रमाणं मी सकाळी तिथे जाईन तेव्हा मला खात्री होती, आज 301 मधे गडबड असणार. सुयांची टोचाटोची. रक्ताच्या तपासण्या. सलाईन. ऑक्सिजन. कोण कोण नातलग येतील. मदत करायला. धीर द्यायला. केमोथेरपी हा एक सोहळाच असतो.

पण प्रत्यक्षात मी जेव्हा तिथं पोचलो तेव्हा तिथं तर तसं काहीच नव्हतं. 301 चा चकचकीत दरवाजा तसाच बंद होता. घट्ट बंद. आसपास सर्वदूर नुसती शांतता पसरलेली. दूरवर दुसऱ्या खोलीपाशी एक सिस्टर दिसली. मला पाहून लगबगीनं पुढं आली.

‘वो बोलता है, वो केमो नही लेगा. टेस्ट वगैरा नही करेगा, बोलता है वो. कुछभी दवा नही लेगा, बोलता है वो.’

मी चपापलो. ‘सीमा हे एक वेगळं बेणं आहे’ सुनील म्हणाला होता. ते मला आठवलं.

बंद दरवाजाशी मी रेंगाळलो, काही क्षण. सवयीप्रमाणं आणि मग हलकेच दरवाजा उघडला. आतलं चित्र तेच नेहमीप्रमाणं. खाटेवर सीमा. शांत, डोळे मिटून पडलेली. पलीकडच्या खुर्चीत सुनील. जणू स्वतःला लपवून अंग आक्रसून बसलेला. मागच्या खिडकीतून उगवू पाहणाऱ्या सूर्याची किरणं आत येत असलेली. त्यांना जणू कुणी मज्जाव केला होता. मागच्या अर्धवट प्रकाशामुळे सीमा थोडी जास्तच काळवंडली होती. पण मला ती करारी वाटली. भीती वाटेल अशी करारी.

‘काल तुमचे ते डॉक्टर येऊन गेले. खूप समजावलं त्यांनी तिला. आज अगदी ठरलं होतं, केमो चालू करायची म्हणून. पण ती नाही म्हणते. काहीच नको म्हणते.’ सुनील म्हणाला आणि अस्वस्थ होऊन त्यानं दाढीवरून हात फिरवायला सुरुवात केली.

सुनील बोलला तेव्हा सीमाला माझं येणं जाणवलं. किचित हालचाल करत तिनं डोळे उघडले. हाताची नकारार्थी हालचाल करत तिनं डोळे मिटले.

‘मी म्हटलं होतं डॉक्टर, मला नकोय हे सगळं. का पटवताय मला तुम्ही? yesterday he was so persuasive. That doc. पण मला नकोय हे सगळं. He sounded so confident. But I know. खोटं वाटतं मला हे सगळं. मला जाऊ दे. लवकर जाऊ दे.’

पुढे होत मी तिचा हात हातात घेतला. नाडीपरीक्षा. तिचं पोट तपासून पाहिलं. ‘श्वास घ्या, श्वास सोडा’ म्हणत छातीची तपासणी केली. हे करताना केवढा तरी वेळ मिळाला. परिस्थिती थोडी निवळली. पुन्हा एकदा शांतता. आता पुढे काय असा यक्ष प्रश्न.

तोच धाडकन दरवाजा उघडला गेला. वाऱ्याची एक मोठी झुळूकच आत आली. खांद्याभोवती शबनम घेतलेली कुणी तरुणी जणू धावत-पळत खोलीत आली. अशा वेगानं की तिच्या श्वासाचा आवाज सगळी खोली भरून ऐकू येऊ लागला. मला आत पाहून थोडी बिचकली ती. तिचा झपाटा मंदावला. काहीतरी गंभीर चाललंय याची जाणीव तिच्यापर्यंत पोचली असावी. अचानक तिनं जाणीवपूर्वक आपली हालचाल मंद केली. ‘Sorry, I disturbed you all,’ असं काही तरी पुटपुटत ती सीमाच्या खाटेशेजारी येऊन उभी राहिली, माझ्याकडे थोडं ओशाळल्यासारखं पाहत हसत राहिली. सीमाची कुणी छोटी मैत्रीण असणार. मी तर्क केला.

मैत्रिणीला पाहून सीमा क्षीणसं हसली. तिचा हात तिनं आपल्या हातात घेतला.

‘आलीस? ये, नंदू ये’ नंदू पुढं झाली. सीमाच्या हातावर हात थोपटत जवळच थांबली.

‘हे सलाईन लावलंय. ते थांबवता नाही येणार. डॉक्टर, जे काही आहे ते अगदी उघड आहे ना, ते मला माहित्येय, तुम्हाला माहित्येय. कशासाठी हा सगळा खेळ मांडतो आपण.’

परिस्थिती पुन्हा गंभीर. नंदू चपापली. लगेच उसळून म्हणाली,

‘अहो मॅडम, आम्हाला माहित्ये, सगळी कामं अगदी वेळेआधी पूर्ण करता तुम्ही. हेही काम तसंच करायचा विचार दिसतो तुमचा. पण इथे तुमचं-आमचं काही चालत नाही, माहित्ये ना?’ किती सुंदर भाबडेपणा. नितांत निरागस वाटलं मला.

सीमाही हसली. क्षीणसं. कौतुकानं तिनं नंदूकडं नजर टाकली आणि पुन्हा माझ्याकडे प्रश्नार्थक पाहणं सुरु केलं.

‘You see, after all this is a hospital. ज्यांना काही तसेच उपचार चालू आहेत त्यांनाच मी इथे ठेवू शकतो. अगदी काहीच उपचार नसतील तर आपण आपल्या घरीच नाही का राहू शकणार? हॉस्पिटलमध्ये कुणी निष्कारण नाही राहू शकत.’

क्षणभर सीमाचे डोळे लकाकले.

‘मी घरी जाऊ शकते, डॉक्टर? तुम्ही द्याल मला ती परवानगी?’

‘जरूर. तुम्हा सर्वांचं जर एकमत झालं, कुठलाही उपचार इथून पुढे कधीच घ्यायचा नाही असा ठाम निर्णय झाला तर घरीसुद्धा सोडू शकतो मी. पण हा निर्णय अवघड आहे. घेणं जमेल पण निभावणं अवघड आहे,’ मी म्हणालो.

सीमा विचारात पडली. संदिग्ध असे काही क्षण गेले. तिचा निर्णय झाला बहुधा.

‘नको, डॉक्टर, मी राहाते इथेच. चालू दे हे सलाईन.’

एवढ्या बोलण्याचाही तिला थकवा आला. शांतपणे ती डोळे मिटून पडली. आपल्याच विश्वात मग्न. मग पुढे बोलण्यासारखं काहीच उरलं नाही. मी बाहेर पडलो.

मी बाहेर पडलो तसा सुनीलही माझ्यामागोमाग निघाला.

‘मला माहित्ये, मी त्रास देतोय तुम्हाला. पण राहवत नाही हो. तुम्हाला राग येईल कदाचित, पण सीमाच्या भावाच्या ओळखीचे आहेत एक डॉक्टर. तेही oncophysician आहेत. त्यांना विचारलं. ते म्हणतात केमो नको असेल तर काही हार्मोन देता येऊ शकतील अशा पेशंटला. पण सीमाचा तुमच्यावर पूर्ण विश्वास आहे. तुम्ही म्हणलात तर –‘

‘हार्मोन देतात. थोड्या वेगळ्या संदर्भात देतात. ते द्यायला माझी काहीच हरकत असणार नाही. प्रश्न आहे, सीमा तयार आहे का? तुम्ही बोललात का तिच्याशी?’

सुनील शांत झाला. हे काम अवघड होते, त्याला त्याची जाणीव होती.

‘मी असं करतो, आज दुपारीच तिच्याशी बोलतो. उद्या तुम्ही याल तेव्हा आपण ठरवू या काय ते.’

आणखी एक दिवस. एक नवा पर्याय उपचाराचा. आशा सुटता सुटत नाही म्हणूनच केवळ. मला सुनीलची कीव आली.

दुसरा दिवस वेगळा नव्हता. सीमा तशीच अंथरुणावर पडलेली. अशक्तपणा वाढत चाललेला. अंगावर येत चाललेली सूज. फुगणारं पोट. अस्पष्ट होत चाललेलं बोलणं. मधूनच संदर्भ सुटत असे तिच्या बोलण्याचा. बारीक-बारीक तापाची सुरुवात. पण तरीही बुद्धी एकेकवेळा अति-कुशाग्र वाटावी अशी.

माझी तपासणी झाली. मी निघणार तोच सुनीलनं विषय काढला.

‘मी बोललो सीमाशी, ते हार्मोनसंदर्भात. पण नाही म्हणते त्यालाही. त्याला तर काही साईड इफेक्ट नाहीत ना डॉक्टर? तुम्ही बोललात तर-‘

मी थबकलो. ‘माझी हरकत नाही, ते घेऊन बघायला. Of course, only if she is willing-‘ मी म्हणालो.

सीमा हसली. ‘नकोय डॉक्टर, मला कुठलीच treatment  नकोय. तुम्ही त्या दिवशी म्हणलात, हा आजार बरा होणार नाही. इतरही कोणकोण डॉक्टर आले. कुणीच म्हणत नाही की यातून मी बरी होईन म्हणून. मला नुसती कामचलाऊ treatment नकोय.’

बोलता बोलता तिला ठसका लागला. डोळ्यातून पाणी आलं इतका ठसका. सुनील धावत पुढे आला मदतीला. त्याला हातानं थांबवत ती बोलत राहिली-

‘माझा केमोला विरोध नाही. मी त्याच्या साईड इफेक्टना घाबरत नाही. मला निरुपयोगी उपचार नकोत. खोटं खोटं काही नको. If my time has come, let me go into that other world. तुम्ही सगळे आहात इथे. मला मदत करा त्यासाठी फक्त.’

थकली ती हे इतकं बोलून. डोळे मिटून स्वस्थ पडून राहिली. आम्ही दोघंही अवाक. उभे. एकमेकांकडे पाहत. सुनीलच्या नजरेत आर्जव होतं.

‘पण असं पहा, Sunil is your husband. त्याचाही काही हक्क आहेच ना तुमच्यावर. आपण सीमासाठी काहीच केलं नाही अशी खंत का देता तुम्ही त्याला. होऊ दे एखादी गोष्ट त्याच्या मनासारखी,’ मी म्हणालो.

सीमानं डोळे उघडले. कष्टानं. सुनीलकडे एकटक पाहत ती म्हणाली, ‘No, it’s wrong. सुनीलनं माझ्यासाठी सगळं केलंय. जे करणं शक्य होतं ते सगळं केलंय. I am grateful to him for all that he has done for me all his life. He need not carry that feeling’ हे म्हणताना तिच्या डोळ्यात पाणी होतं का? ती प्रेमानं त्याचा हात कुरवाळत होती. वरून मला नक्की दिसत होतं ते इतकंच.

सुनील भावनाविवश होता. त्याला प्रयत्न सोडायचे नव्हते.

‘आता इथे आपण सलाईन लावतो आहोतच ना, तसेच हार्मोन्स घेऊ,’ तो म्हणाला.

‘I am allowing saline so that the doctor should not have any problems in keeping me in this hospital. डॉक्टर म्हणाले होते ना तेव्हा. म्हणूनच हे सलाईन,’ ती म्हणाली. पुन्हा अपरंपार कष्टानं तिला दम लागला. आमच्या दोघांपासून दूर एका दिशेला तिनं तोंड फिरवलं आणि श्वास घेण्यात गढून गेली.

खोलीतून मी बाहेर पडलो तसा सुनील पुन्हा माझ्या मागे-मागे येत राहिला. आता ही जणू रोजची पद्धतच पडल्यासारखी झाली होती. मी हॉस्पिटलबाहेर पडताना सुनीलनं माझा पाठपुरावा करत राहायचं. माझा वेगळा वेळ जाऊ नये म्हणून चालता-चालताच तो त्याच्या शंका विचारणार. शंका त्याच. त्याची उत्तरही तीच. न थकता, न कंटाळता मी ती देत राहायचं फक्त. दिवसभराच्या त्याच्या सगळ्या ताणतणावाचा त्यातून निचरा होत असावा.

त्या दिवशी दुपारी विवेकचा फोन आला. त्यानं सीमावर शस्त्रक्रिया केली होती, साहजिकच तोही काळजीत असे.

‘अरे, ती पेशंट काहीच करून घ्यायला तयार नाही म्हणते. केमो नाही. सर्जरीचा तर प्रश्नच नाही. मरेल नं ती अशानं.’

‘अरे पण हे सगळं केलं तरी ते थोडंच टळणारे? नाही तिची इच्छा तर जाऊ दे ना. अगदी आग्रह करून द्यावा अशी थोडीच आहे ही treatment?’ मी म्हणालो.

‘अरे यार, ते ठीक आहे. पण तिथं त्या केस पेपरवर लिहिलंय ना त्या डॉक्टर सावंतनी. पार केमोच्या सगळ्या सूचना लिहिल्यात. आता त्यांनी असं लिहिल्यावर आपण न देणं म्हणजे, पंचाईत की रे. आपणच आडवे पडतो त्या treatmentच्या विरोधात असं काही तरी दिसायचं ना त्यातून. मला तर यार काळजी वाटते. कोण कशाचा कसा वापर करून आपल्याला गोत्यात आणील सांगता येत नाही. तिचा तो नवरा तर जाम पीडतोय, त्याला तर पटेनाच यार त्याची बायको किती आजारी आहे ते. सारखं पहिल्यापासून त्याच त्याच शंका विचारतो. त्याला हे सगळं समजतंय की नाही. मला तर त्याचीसुद्धा काळजीच वाटते.’

मी विचारात पडलो. विवेकच्या भीतीत तथ्य होतं, व्यावहारिक तथ्य. पण माझं मन मानेना. तिकडे सीमा तनमनानं संघर्ष करत होती. मृत्यू मिळावा म्हणून. वेदनेनं तडपणारं तिचं शरीर मुक्तीच्या प्रतीक्षेत मृत्यूची याचना करीत होतं आणि इकडे आम्ही त्यावेळी अशा क्षुद्र भीतीनं विवश असावं. मला कसंतरीच वाटलं. पण माझा नाईलाज झाला. व्यवहाराची जीत झाली.

दुसऱ्या दिवशी मी पुन्हा गेलो तेव्हा सीमा जागी होती. सावध होती. पण आपल्याच तंद्रीत असल्यासारखी. मला पाहून हसली बहुधा. ‘बहुधा’ असं मी म्हणतो कारण तिच्या चेहऱ्यावर तेव्हा जी भावना होती तिला नक्की ‘हास्य’ म्हणता येईल का असा मला संशय होता. खूप वेदना सोसून निर्माण झालेली सोशिकता आणि या वेदनांचा अंत जवळ येत असल्याची लागलेली चाहूल, ही चाहूल म्हणजे यशाची जणू नांदीच. म्हणजे आनंदच केवळ. अशी काही तरी भावना असावी त्यामागे.

‘So, How are you?’ मी इंग्लिश बोललो आणि ते किती निरर्थक होतं हे लक्षात येऊन ओशाळलो.

‘Not good,’ ती म्हणाली. तिचा आवाज आता कमालीचा क्षीण होता. यावर मी आता काय बोलणार? तिला तपासत राहिलो फक्त. ‘श्वास घ्या, श्वास सोडा’, म्हणत.

खोली तीच होती. तिचा रंग तसाच कोरा. मागून येणारी सूर्यकिरणं तशीच होती, खट्याळ पण चोरटी. शेजारी तोच सुनील होता. तसाच अधीर, अस्वस्थ. खोलीत एक प्रकारची दुर्गंधी मात्र होती. ती नवीन होती. मृत्युगंध.

खोलीतून मी बाहेर पडलो. दरवाजा बंद करता-करता एकदाच पुन्हा वळून पाहिलं. सीमा केव्हाची गाढ झोपलेली होती. वेदनामुक्त. ही भेट आता शेवटची तर नव्हे?

खोलीतून बाहेर पडलो. हातात केस पेपर धरून सिस्टर उभीच होती. तिला आजच्या उपचारांच्या सूचना लिहून हव्या होत्या. काय लिहिणार? कसले उपचार? आणि उपयोग तरी काय ते लिहिण्याचा? लिहिणे हाही एक उपचारच फक्त.

काही तरी खरडलं. मागे पाहिलं, तर सुनील होताच. अस्वस्थपणे दाढी कुरवाळत. त्याच्या खास लकबीनं. त्याला पाहून मला जणू नव्यानंच एक आठवण झाली. मी अस्पष्टपणे बोललो-

‘एक formality राहून गेली आहे. सीमानं एकूण सर्व बाबींचा सांगोपांग विचार करून केमोथेरपी नाकारली. हा नकार तिनं आणि पर्यायाने तुम्ही जाणीवपूर्वक आणि खुशीनं स्वीकारलेला पर्याय होता, अशी नोंद या पेपरवर होणं गरजेचं आहे. मी तशा अर्थी इथं काही वाक्यं लिहितो. You please sign on those.’

‘Oh, Yes, Sure. I can do that.’ तो म्हणाला.

मी पेपर हातात घेतला. वाक्यांमागून वाक्य लिहीत गेलो. कायदेशीर. सुरक्षित. उपचार करणाऱ्या आम्हा डॉक्टरांना, हॉस्पिटलला कुठलाच धोका राहू नये अशी योजना होती त्यात.

माझं लिहून होईपर्यंत सुनील शेजारी उभा होता. सविस्तर सगळं लिहून मी तो कागद त्याच्या हातात दिला. त्यानं वाचून त्यावर सही करावी अशी अपेक्षा. त्यानं तो कागद आपल्या हातात धरला, किंचित कापत होता त्याचा हात त्यावेळी. ते मी पाहिलं. काहीच न वाचता त्यानं मला फक्त पेन मागितलं. इतक्या सकाळी हॉस्पिटलमध्ये थोडंच त्याच्याकडे पेन असणार होतं. मी काहीही न बोलता माझं पेन त्याच्या हातात दिलं. त्यानं ते घेतलं आणि एक लफ्फेदार सही टाकली त्यावर. वर मी काय लिहिलं होतं, याच्याशी त्याचा जणू काहीच संबंध नव्हता.

‘यावर सीमाची पण सही आणू का?’ त्यानं विचारलं.

‘No, it’s Ok. That was only a formality.’ मी म्हणालो. खरं तर सीमाचीही सही मिळाली असती तर हवंच होतं मला. पण धाडस नाही झालं मला ती मागण्याचं. एवढं व्यावहारिक होणं माझ्या ताकदीबाहेर होतं.

सही दिली आणि सुनील तडक पुन्हा खोलीत गेला. आज त्याला माझ्याशी बोलावंसं वाटलं नाही.

हे झालं त्याच्या दुसऱ्याच दिवशी सीमा गेली. अगदी शांतपणानं. कुणालाही न दुखावता. एखाद्या पिसासारखी हळुवार.

ती गेली तेव्हा मी तिथे नव्हतो. सुनील होता फक्त. त्याचा मला एस.एम.एस. आला.

‘Seema passed away. A painless end. Thank you for all that you did for her’

खरंच मी नक्की काय केलं होतं तिच्यासाठी? तिच्या मरणेच्छेला सबळ आधार दिला, तिच्या इच्छेची अखेरपर्यंत सोबत केली आणि म्हणूनच कदाचित तिनं हॉस्पिटलमधे राहणं पसंत केलं आणि हे खरं असेल तर मीही तिला दिला तो का खरोखर आधार होता?

खरं तर तिचा मृत्यू पाहिला आणि मीच निराधार झालो.

डॉ. संजीव मंगरुळकर

दूरभाष: ९४०५०१८८२०

ये रे, ये रे पैशा

ये रे, ये रे पैशा -

खोपकरांच्या एकूण आयुष्याचं वर्णन एका वाक्यात करायचं म्हटलं तरी ते शक्य होतं. त्यांनी आयुष्यभर फक्त पैशावर प्रेम केलं. अगदी मनापासून प्रेम केलं. ते प्रेम नुसतं तीव्र नव्हतं, तर व्यसनी होतं. पैशाशिवाय इतर कशाचं त्यांना जणू भान नव्हतं. जे जे म्हणून या प्रेमाच्या आड येईल अशी भीती त्यांना वाटली त्या त्या साऱ्यांचा त्यांनी मनःपूर्वक धिःकार केला. आमची अगदी पहिली भेट झाली तेव्हापासून ही एकच एक गोष्ट मला जाणवली. आणि अगदी फार नसला तरी पाच सात वर्षांचा तरी आमचा परिचय होता, प्रथम त्यांच्या इच्छेविरुद्ध बहरलेला आणि नंतर त्यांच्या इच्छेनुसार कोमेजलेला.

सुरवातीला माझा दवाखाना मी फक्त संध्याकाळीच चालवीत असे. नंतर काही वर्षांनी मी तो सकाळीसुद्धा चालू ठेवू लागलो. प्रथम प्रथम ही गोष्ट फारशी कुणाला माहीत नव्हती. त्यामुळे सकाळची गर्दी खूपच कमी असे. हाताखाली कुणी मदतनीसही नसे. एकटयानं येऊन दवाखाना उघडायचा, दोन तास वाट पाहून अकराला बंद करायचा असा परिपाठ. इतर दिवसांसारखाच तोही दिवस. घड्याळाकडे नजर ठेवून बरोबर अकराला मी दवाखान्याबाहेर पडत होतो. दवाखान्याचा दरवाजा बंद केला. त्याला कुलूप लावलं आणि वळून बाहेर पडणार, तोच मागून आवाज आला, ‘I hope, you are the doc?’ मी मागं वळून पाहिलं. ते खोपकर होते. ही आमची पहिली भेट. पांढरा स्वच्छ कडक इस्त्री केलेला शर्ट, गोरा वर्ण. तुळतुळीत दाढी केलेला चेहरा. डोक्यावर अगदी मिलिटरी खाक्यानं कापलेले केस. तसेच तुळतुळीत. चौकोनी चष्मा आणि त्यामागे घारे चमकदार डोळे. त्या नजरेत अगदी प्रखरपणे मला तेव्हाही दिसला तो पूर्ण अविश्वास. पूर्ण अविश्वासानं तुम्हाला आतून बाहेरून समग्र जोखणारी अशी ती नजर होती. भेदक. कुशाग्र. अगदी नंतर जसा आमचा परिचय वाढत गेला तेव्हाही ही नजर कायम तशीच आणि तितकीच भेदक होती असं मला वेळोवेळी जाणवत गेलं.  

  

‘Myself, Mr. Khopkar,’ पुढे होत त्यांनी माझा हात आपल्या हातात घेतला. काही क्षण आम्ही समोरासमोर उभे आणि ते माझ्या सखोल निरीक्षणात दंग. मी किंचित अस्वस्थ झालो.

‘या, ना, मी निघालोच होतो, बरी वेळेत भेट झाली, नाही तर चुकामूक झाली असती.’ उलट फिरत मी दवाखान्याचा दरवाजा उघडू लागलो. पण मला जणू अडवतच खोपकर पुढे झाले.

‘माझ्या मिसेसना दाखवायचं होतं. पण it seems, तुम्ही क्लिनिक बंद करताहात. I am sorry, I have reached late.’

‘नाही, नाही, या ना. It’s Ok. मी थांबू शकतो.’ मी दरवाजा उघडत म्हणालो. एव्हाना दरवाजा उघडला होता. आत पाऊल टाकून मी पुढे होत होतो, पण खोपकर जणू अडल्यासारखे मागे मागेच. दवाखान्यात पाऊल टाकायलासुद्धा नाराज.  

‘Am I going to be charged extra since I have made you wait for long? नाही तर, मी नंतर येऊ शकतो.’ खोपकरांच्या या थेट प्रश्नानं मी थोडा चमकलो. 

‘नाही, तसं काही नाही. तुम्ही या ना, अशासाठी जादा फी लावत नसतो मी,’ मी त्यांना दिलासा देत म्हणालो.

खोपकर थोडे आश्वस्त झाले, दवाखान्यात पाऊल टाकण्याचा धीर त्यांच्यात आला. ते आत आले. पण त्यांच्या मिसेस कुठे दिसेनात. माझ्या नजरेतला शोध त्यांच्या लक्षात आला. 

‘नाही, ती येतेय मागून. She takes long to climb the staircase. तिला वेळ लागतो.’

माझा दवाखाना पहिल्या मजल्यावरचा. चांगल्या अठरा पायऱ्यांचा चढाव. काही पेशंटना त्रासदायक वाटावा असा. मला काळजी वाटली. मी तडक खोलीबाहेर आलो, जिन्यात पाहायला. तर त्या दिसल्या. अगदी हळूहळू जिना चढत असलेल्या. एकटीनंच. जिन्याच्या कठड्याला धरून धरून एकेक पाऊल जपून टाकत, मोजून मापून चढत होत्या. दोन पायऱ्या चढल्या की त्यांना दम लागे. मग थोडी विश्रांती की पुन्हा चढणं चालू. सगळं लक्ष या चढण्यातच केंद्रित झालेलं, इतकं की मी वर वाट पाहत थांबलोय याचं भानसुद्धा त्यांना नव्हतं. सगळी आत्मिक, शारीरिक ताकद एकवटून त्या जिना चढत होत्या. त्यांची असहायता पाहिली. मलाच लाज वाटली. झपाट्यानं चार पायऱ्या उतरत मी त्यांना सामोरा गेलो. जमल्यास त्यांना काही आधार द्यावा, मदत करावी म्हणून. पण त्या चढण्यात मश्गूल होत्या. नुसत्या खुणेनं त्यांनी मला थांबवलं. मी हतबल शेजारी उभा, मुंगीच्या गतीनं त्यांचं मार्गक्रमण चालू. आम्ही एकेक पायरी चढतोय आणि जिन्याच्या अगदी वरच्या पायरीवर श्रीयुत खोपकर उभे. अगदी शुचिर्भूतपणे आमची वाट पाहत, तटस्थ. 

किती तरी वेळ गेला. हळूहळू चढत आम्ही एकदाचे वर दवाखान्यात पोचलो. खोपकर काकू प्रचंड थकल्या होत्या. सगळा जिना एका दमात चढल्याचा प्रचंड थकवा त्यांच्या मंदावलेल्या हालचालीतून, त्यांच्या जोरजोरात चाललेल्या श्वासातून मला जाणवत होता. त्यांच्या हाताला धरून माझ्या समोर खुर्चीवर मी त्यांना बसवलं तेव्हा कुठे माझं प्रथम त्यांच्या चेहऱ्याकडे लक्ष गेलं. चेहऱ्याची वर आलेली हाडं, रुंदसा जबडा, विस्तीर्ण जिवणी आणि त्यामागे फारोळे दात आणि त्या दातांमध्ये फटी तर केवढ्या होत्या. एके काळी सुंदर असू शकेल असा चेहरा पण कसली तरी नासधूस झाली होती असं वाटावं असं सगळं होतं त्यात. एक प्रकारचा ओबडधोबडपणा आणि तो काही फक्त चेहऱ्यावरच होता असं नाही. सगळं शरीरच ओबडधोबड. जाड जाड बोटं. जाड पंजा. सुजल्यासारखे वाटणारे कोपर. एकूण रूप असं की जणू त्यांचं स्त्रीत्वच हरवलं असावं. हाडांची एकत्र बांधलेली मोळीच जणू. हे सगळं पाहिलं मात्र, एका क्षणातच मला त्यांचं रोगनिदान झालं. काकूंना ‘acromegaly’ नावाचा आजार झाला होता. अगदी पाहता क्षणीच होऊ शकावं इतकं सोपं निदान होतं हे.

काकूंच्या लक्षणात, त्यांच्या दमण्यात आणि त्यांच्या निदानात मी इतका गुंतलो होतो की शेजारी त्यांचे पतीराज आहेत हेही मी काही क्षण विसरलो होतो. पण ते तिथेच होते. दूरस्थ होते. तटस्थ होते. अलिप्त होते. आपल्या पत्नीकडे, मग माझ्याकडे, मग पुन्हा पत्नीकडे आणि मग  पुन्हा – अशी त्यांची नजर फिरत होती. परिस्थितीचा वेध अचूकपणे घेत असल्यासारखी. काकूंचं हे दमणं, त्यांच्या हालचालीतला संथपणा आणि मुख्य म्हणजे त्यांची विरूपता- हे सगळं त्यांच्या अगदी सवयीचं असणार. उठून पुढे होऊन काही मदत करावी हे त्यांच्या जणू गावीही नव्हतं. जे व्हायचं ते आपोआप स्वाभाविकपणे होणारच आहे अशी त्यांची खात्री झाली असणार. आजवरचा त्यांचा अनुभवच मुळी तसा असणार. त्यामुळे  माझ्या समोर खुर्चीत बसून आरामशीर पाठ मागे टेकून ते बसले होते. इकडे तिकडे बघत होते. 

काकू स्थिरावल्या. मी माझ्या खुर्चीत बसलो. एकूण अशी स्थिरता दिसल्यावर खोपकर पुढे आले,

‘ह्या माझ्या मिसेस. ऊर्मिला. She is actually suffering from –‘

“Acromegaly, She has acromegaly,’- ते काहीही म्हणायच्या आतच मी त्यांचे बोलणं तोडत म्हणालो. त्यांच्या तटस्थपणाची मला चीड आली होती, त्यामुळे मी त्यांचं हे बोलणं तोडलं की मला माझ्या तत्काळ निदानाची फुशारकी त्यांच्यासमोर मारायची होती म्हणून मी हे बोललो – मलाही सांगणं अवघड आहे. 

‘Quite, smart! You seem to be a smart doc.’ खोपकर प्रभावित झाल्याचं मला दिसलं. त्यांच्या नजरेत किंचित विश्वास आला असावा किंवा मला तसा भास तरी नक्की झाला. 

‘तर आता तुम्ही म्हणता तसा त्यांना acromegaly चा आजार झाला आहे आणि हे आम्हाला गेली काही वर्षं माहीतही आहे. मुंबईला काही डॉक्टरांना आम्ही दाखवलेलं आहे, ते सांगतील त्या तपासण्या केल्या आहेत आणि एकूण निष्कर्ष असा की या आजारावर आम्ही आता करण्यासारखं काहीही उरलेलं नाही. ‘

एवढं बोलून खोपकर थांबले, एक अर्थपूर्ण विराम. 

‘आज मी तुमच्याकडे आलोय ते त्याहून वेगळ्या कामासाठी. गेले काही महिने उर्मिलाला हा असा दम लागतोय. तुम्ही आताच पाहिलंत किती हळूहळू जिना चढत होती ती. तसं म्हटलं तर, I don’t think there is anything greatly wrong with her. She just panics. Panics for nothing. मला वाटतं आजारपण मनाला फार लावून घेतलंय तिनं. I think a trained doc like you may be in better position to explain it to her.’

म्हणजे खोपकरांनी मला काही फारसं कामच ठेवलं नव्हतं तर. निदान झालेलं, उपचार त्यांनीच ठरवलेला जो की ते करत होते, दुर्लक्ष करून. मी फक्त हे काकूंना समजावून सांगायचं होतं. 

‘मला त्यांना तपासावं लागेल, त्यांचा इ.सी.जी. काढावा लागेल. इतरही काही तपासण्या लागतील. मग काय निदान होईल ते बघून त्यावर उपचार काय करायचे हे ठरवू.’

एका दमात मी हे सगळं म्हणालो खरं पण मी आता टाकत असलेला हा एक बॉम्ब होता याची मला पुरेपूर जाणीव होती. खोपकरांचा चेहरा गंभीर झाला. आतापर्यंत सारं काही समजल्याचं एक परिपूर्ण आध्यात्मिक हास्य त्यांच्या चेहऱ्यावर होतं ते थोडंसं विस्कटलं गेलं. त्याठिकाणी एक आव्हान येऊन उभं ठाकलं. जणू त्यांच्या विचारांना मी आव्हान देत होतो.

‘नाही, तुम्ही त्यांना तपासा ना. त्यासाठी तर त्यांना आणलंय ना इथे. तुम्ही तपासून पाहा. पण ते इ.सी.जी. काय किंवा त्या इतर तपासण्या काय, त्याची काही गरज आहे असं नाही वाटत हो. झालंय हे सगळं करून दोन-तीन वर्षांपूर्वी. काय नाहीये त्याच्यात, आमचे मुंबईचे डॉक्टर म्हणालेले. She only has acromegaly.’

खोपकर बोलत होते. मला पटवत होते. सगळ्याचा सूर असा की मी हे सगळं थोडक्यात मिटवावं, नवीन व्याप, नवीन खर्च काढू नयेत. मला हे दिसत होतं. रागही येत होता. पण खोपकर जसे स्पष्ट बोलू शकत होते, ते मला जमत नव्हतं. जमणारही नव्हतं. 

‘मी सांगतो त्या तपासण्या झाल्याशिवाय मी काही करू शकेन असं मला वाटत नाही.’ एवढंच मी बोललो आणि शांत बसलो. प्रतिक्रियेची वाट पाहत. 

खोपकर शांत बसले. माझ्याकडे पाहत. मधून पत्नीकडे पाहत. काकू शांत होत्या. आत्ममग्न. त्यांना या साऱ्यात बोलण्याचा जणू काहीच हक्क नव्हता. एकदा आजारी पडून तो त्यांनी गमावलेला होता. आता त्यांचं काम जणू एकच- श्वास घेत राहणे. श्वास सोडत राहणे. तेवढं त्या अगदी नेमानं करत होत्या.

‘ओके. Let’s have it your way. किती खर्च येईल याचा?’

मी खर्चाचा अंदाज सांगितला. पुन्हा एक सौम्य विराम आणि अखेर खोपकरांनी संमतीदर्शक मान हलवली. त्यानंतर कुठे मी माझ्या कामाला सुरुवात केली. काकूंकडून सगळी माहिती मिळवली. त्यांना तपासलं. इ.सी.जी काढला. सर्वसाधारण अनुमान स्पष्ट होतं. काकूंच्या हृदयाला सूज आली होती आणि हा आजार गंभीर अवस्थेत होता. अगदी हॉस्पिटलमध्ये ठेवावे लागेल अशा तीव्रतेचा.

  

पुन्हा एकदा खोपकरांना समजावणं, खर्चाचा नवीन अंदाज मग त्यावर त्यांची नाराजी, हॉस्पिटल टाळता नाही का येणार अशी शंका आणि अखेर नाराज संमती. सगळा खेळ तसाच बरहुकूम झाला आणि काकू हॉस्पिटलमध्ये दाखल झाल्या. 

हॉस्पिटलमधला काळ मात्र खूपच छान गेला. काकूंच्या तपासण्या झाल्या. औषधोपचार सुरु झाले आणि त्यांच्या प्रकृतीत आश्चर्य वाटावं अशी सुधारणा झाली. एक डॉक्टर म्हणून समाधान वाटावं अशी प्रगती. दुसऱ्याच दिवशी त्या अंथरुणात उठून बसल्या, गप्पा मारू लागल्या, पुढच्या दिवशी खाटेभोवती खोलीत मोकळेपणानं चालणं सुरु झालं. आधाराची गरज वाटेना. दम तर जवळजवळ नव्हताच. काकूंच्या चेहऱ्यावर हसू आलं. ते पाहून मीही मी खूष होतो. 

काकू हॉस्पिटलमधे असतानाचीच गोष्ट. वेळ संध्याकाळची. मी माझ्या दवाखान्यात होतो. पेशंटची साधारण गर्दी होती. काम वेळेत आटोपण्याच्या गडबडीत होतो, तर गीता आत आली, संध्याकाळच्या वेळेला गीता माझी मदतनीस असे.

‘सर, खोपकर नावाचे कुणी गृहस्थ आलेत. भेटायचं म्हणतायत. पेशंट नाहीयेत पण नुसतंच बोलायचं म्हणतायत. त्यांना आधी आत पाठवू?’

मी ओळखलं. खोपकर आले आहेत. त्यांना काकूंच्या तब्येतीविषयी बोलायचं असणार. ती अपेक्षेबाहेर सुधारली होती. तेव्हा आता ते खूष असणार. आता कृतज्ञतेचे चार शब्द ऐकायला मिळणार. खोपकरांच्या करारी मुद्रेवर कृतज्ञता कशी दिसेल हा माझ्या दृष्टीनं मोठ्या उत्सुकतेचा भाग होता. नाही तरी सौ.ना हॉस्पिटलमध्ये दाखल केल्यापासून स्वतः खोपकरांचा तिथे पत्ताच नव्हता, कुणी तरी एक आया त्यांनी नेमली होती, चोवीस तास तीच तिथं असे. स्वतः खोपकर तर दिसलेच नाहीत पण इतरही कुणा नातलगाची, परिचिताची ये-जा नव्हती. काकू एकट्या होत्या. अगदी तेच त्यांचं दुखणं म्हणावं इतक्या एकट्या होत्या. मी आता खोपकरांना भेटायला उत्सुक होतो. या भेटीला आता एक नवा संदर्भ होता.  

  

‘पाठव त्यांना आत. त्यांचं काम किरकोळ आहे,’ मी गीताला म्हणालो.

थोड्याच वेळात दरवाजा उघडला. पण आत आलेली व्यक्ती खोपकर नव्हती. कुणी दुसराच तरुण होता. विशीतला. पोरगेलासा वाटणारा. गोरापान. बालिश पण गोड चेहऱ्याचा. किंचित बिचकत तो आत आला. खुर्चीत तो बसला तोही मागे न टेकता, अस्वस्थ अधीरतेनं, जणू कुठली तरी अपराधी भावना त्याला घेरून होती. 

‘मी अजित खोपकर. माझी आई तुमच्याकडे अॅडमिट आहे. तिच्याविषयी चौकशी करायला आलो होतो.’

क्षणार्धात मला सगळा खुलासा झाला. खोपकरांना एक मुलगा आहे ह्याची नोंद मी घेतली होती. अगदी पहिल्या दिवशीच मी जेव्हा त्यांना त्यांची माहिती विचारली तेव्हाच काकूंनी मला ते सांगितलं होतं. पण त्याविषयी नंतर ना कधी त्यांनी उल्लेख केला, ना कधी मला ते विचारण्याची वेळ आली. किंचित संताप आला मला. आई इतकी आजारी. हॉस्पिटलमध्ये दाखल झालेली. बाप असा विक्षिप्त आणि हा इतका धडधाकट तरुण मुलगा, आज मला असा चोरटेपणानं भेटतो? इतक्या दिवसात त्याच्या अस्तित्वाची जाणीवसुद्धा मला होऊ नये इतका दुरावा? माझ्या कपाळावर आठी आली असणार, कारण आता अजित आणखीच बिचकला असं मला दिसलं. त्याच्या हाताला एक सूक्ष्म कंप सुटला.

‘आईंची तब्येत बरी आहे, पण हे विचारायला इथे- ‘ मी काही पुढे बोलायच्या आतच अजित बोलू लागला, अस्वस्थ उतावीळपणानं.

‘I am so sorry, sir, मला कळत नाही, मी हे तुम्हाला कसं सांगू आणि सांगू की नको. मी माझ्या आई-वडलांबरोबर राहात नाही. वेगळा राहतो. माझं माझ्या वडलांशी जमत नाही. He is too strict. Too dominating.  मला सांगा, सर, माझी आई कशी आहे? बरी आहे ना ती? मला हे विचारायला इथंच यावं लागलं कारण मला परवानगी नाही, तिला भेटण्याची, तिच्याशी बोलण्याची. मी चोरून जरी तिला भेटलो आणि हे पपांना समजलं तरी आईचे हाल होतात. मला ते नकोय, आईचा त्रास मी नाही सहन करू शकत. You won’t believe, he beats her physically, even in this state he beats her. I cann’t take it. मला सांगा, सर, बरी आहे ना आई माझी?’

माझा अंदाज साफ चुकला होता. खोपकर प्रकरण गंभीर होतं, वेगळं होतं. अजितवर राग धरण्यात मी चूक केली होती उलट त्यालाच सहानुभूतीची गरज होती.

‘तुझ्या आईची तब्येत सुधारत आहे. त्यांचा आजार गंभीर आहे, पूर्ण बरा होणार नाही असा हृदयाचा आजार आहे तो. पण औषधं घेतली, नीट काळजी घेतली तर आटोक्यात राहील, अगदी वर्षानुवर्षं आटोक्यात राहील असा आहे.’

‘Thanks, Thanks a lot, Sir, माझी आई आज तुमच्यामुळे आहे. मला याची जाणीव आहे. Do help her, Sir. तुम्ही सांगाल ती औषधं मी तिला आणून देईन. बाहेरून जे जे जमेल ते करीन पण तुमचं लक्ष असू द्या, सर.’ 

असं म्हणत अजित उठला पण माझं कुतूहल चाळवलं होतं. 

‘आईंची औषधं तू आणतोस?’ मी विचारलं.

‘हो सर, कधी कधी. आणावी लागतात. My dad is a brute. He thinks only of money. आईच्या तब्येतीवर फार खर्च होतो, नाराज असतात ते त्यामुळं. नाही आणत औषधं मग ते एकेक वेळेला. मग मी पोचवतो ती घरी, अशीच चोरून मारून. You don’t know my dad. I hate him. तुम्हाला कल्पना येणार नाही सर, ते खूप श्रीमंत आहेत. खूप पैसा करून आहेत. He is filthy rich, I tell you. एक chemical factory आहे त्यांची. इथे एक-दोन घरं आहेत. आम्ही गोव्याकडचे. तिकडंही बरीच property आहे. पण पैसे खर्च नाही करणार ते. आता आई आजारी आहे इतकी वर्ष पण घरात कामाला बाई ठेवायची तयारी नाही त्यांची. आईलाच करावी लागतात ही सगळी कामं. आई आजारी आहे हे पटतच नाही मुळी त्यांना. तिला मारतात. मधे एकदा आमची कार रस्त्यात बंद पडली तर, you won’t believe, त्यांनी तिला मागून ढकलायला लावली. Can you believe it? He made her do that. I know, one day he will suffer for all this, I hope he will’ केवढा त्वेष, केवढा आवेग होता अजितच्या बोलण्यात. 

खोपकरांचं कुटुंब म्हणजे एक अभ्यास विषय वाटावा असं होतं. इन-मीन-तीन माणसं पण प्रत्येकाचं तोंड वेगळीकडे. प्रत्येकाची समस्या वेगळी आणि प्रत्येक जणच मुळी दुसऱ्याची समस्या बनून राहिलेला. कठीण आहे. मला वाटलं.

अजितचं बोलून झालं असावं बहुधा. तो खुर्चीतून उठू पाहत होता. पण आता माझीही उत्सुकता चाळवल्यासारखी झाली होती. खोपकर आणि त्यांचं कुटुंब.

‘अरे, तू तर वेगळा राहतोस. करतोस तरी काय तू?’ मी त्याला विनाकारणच विचारलं.

‘मी? मी विद्यार्थी आहे. Law student आहे मी.’ तो म्हणाला.

‘पण मग हा सगळा खर्च वगैरे. मगाशी तू म्हणालास तो, आईच्या औषधांचा खर्च. तो कसा करणार तू?’ माझा पुन्हा एक अनाहूत प्रश्न.

अजित संकोचला. काय बोलावं, काय सांगावं हे कळत नसल्यासारखा.

‘I am not single, I am married, sir. लग्न झालंय माझं.’

हा म्हणजे मोठाच धक्का होता. किरकोळ विशीतला वाटावा असा हा मुलगा. आई वडलांपासून वेगळा, एकटा राहतो आणि लग्न झालंय म्हणतो.

‘I am married and my wife is senior to me. माझ्यापेक्षा पाचेक वर्षांनी मोठी आहे ती. ती नोकरी करते. She is a divorcee and has a kid from her previous marriage.  तोही आमच्या बरोबर आहे. सध्या मी शिकतोय आणि she supports our family, financially’ 

सहज बोलल्यासारखा तो बोलत होता आणि इकडे मी धक्क्यांवर धक्के खात हेलपाटत चाललो होतो. माझ्या अवस्थेची त्याला कल्पना आली असणार आणि अशा अवस्थेचा अनुभव त्याला पूर्वीही आला असणारच, कारण तो स्वतः हे सगळं सांगताना अगदी शांत होता. स्थिरचित्त होता. पण माझ्या चेहऱ्यावरचं मोठं थोरलं प्रश्नचिन्ह त्यानं ओळखलं. आता माझं अज्ञान दूर करणं गरजेचं आहे हेही त्यानं ओळखलं. त्याखेरीज आता कुणालाच मुक्ती शक्य नव्हती. खुर्चीतल्या खुर्चीतच तो किंचित मागं सरकून बसला. जास्त बोलण्यासाठी त्याला ते गरजेचं होतं. 

‘प्राची, माझी बायको, माझ्या law च्या क्लासमधे माझ्याबरोबर होती. आमची खूप चांगली मैत्री जमली. ती मला भेटली त्याच्या आधीच तिचं सगळं झालं होतं, म्हणजे घटस्फोट वगैरे. तिच्या घरची परिस्थिती तिनं मला सांगितली. माझ्या घरची परिस्थिती मी तिला सांगितली. I do not know whether it was our sorrow that got us together. पण आम्ही हे असे जवळ आलो. मला तर तिचा खूप आधार वाटला. आमचं लग्न झालं. माझे पपा अर्थातच upset झाले पण ते काही मला नवीन नव्हतं. मी तर त्या आधीच घराबाहेर पडल्यासारखा झालो होतो. यानिमित्तानं पुरताच हाकललो गेलो. खूप त्रागा केला पपांनी. पण मी बधलो नाही. ते ओरडत होते. धावून धावून अंगावर येत होते. जमलं असतं तर अंगावर हातसुद्धा टाकला असता त्यांनी माझ्या. पण आता ते जमणार नव्हतं. आपला मुलगा हरवला अशी जाणीव तेव्हा प्रथम त्यांच्या डोळ्यात मला दिसली आणि खरं सांगू, एक विचित्र आनंद झाला मला त्या दिवशी. एक सूड उगवल्याचा आनंद. म्हटलं तर तो आनंद होता पण हा आनंद मला होतोय याचीही लाज वाटत होती मला.’

अजित शांत झाला. थोडाच वेळ. एक गंभीर शांतता पसरली माझ्या खोलीत. 

‘प्राची अगदी समजूतदार आहे. आई-पपांच्या या असल्या संघर्षात माझे काय हाल होतात ते ती समजून आहे. माझ्या आईसाठी खूप काही करायची इच्छा असते तिची. पण पपांमुळे – कसं शक्य आहे ते? एकदा आईनं पाह्यलंय तिला. हळूच चोरून आम्ही घरी गेलो होतो तेव्हा. तेव्हा आमचं लग्नही झालं नव्हतं. पण आईला पसंत होती ती. केवढी रडली ती तेव्हा. तिला तिचे काही लाड करता आले नाहीत, म्हणून. आमच्या लग्नालाही यायची तिची इच्छा होती.’

पुन्हा एकदा अजित शांत झाला. टेबलाची कड घट्ट पकडून बसला. समोर शून्यात पाहत.

‘ओके. येतो सर.’ असं म्हणून अचानक तो उठला आणि वेगानं खोलीबाहेर पडला. 

गीतानं पुढचा पेशंट आत पाठवला. कोण होतं ते, काय होती तक्रार त्यांची? मला थोडा वेळ लागला असणार पुन्हा भानावर यायला.

काही दिवस उलटले. खोपकर दवाखान्यात आले. सपत्नीक. ‘हाय डॉक.’ म्हणत. माझा हात हातात घेत. नजरेनं मला जोखत. खोपकर समोर आले की मला एक प्रकारची अस्वस्थता येते हे माझ्या तेव्हा लक्षात आलं. पण आता त्यांचं येणं अटळ होतं. मला त्यांची सवय करून घ्यावी लागणार होती.

काकू आता तशा बऱ्या होत्या. वरवर आनंदी. दमही खूपच कमी. आडव्या झोपू शकत होत्या. सांगू त्याप्रमाणे श्वास घेऊ शकत होत्या. रोखून धरू शकत होत्या. माझी तपासायची खोली थोडी स्वतंत्र म्हणता येईल अशी आहे. पेशंट तपासताना त्यांना मोकळेपणा वाटावा म्हणून. मिस्टर खोपकरांसारख्या नातलगांना दूर ठेवायला याचा उपयोग होतो. हा अर्थात जास्तीचा फायदा. बोनस.

तपासणी झाली. काकू उठल्या. मी खोलीबाहेर जाण्यासाठी वळलो. इतक्यात अचानक त्यांनी माझा हात घट्ट पकडला. इतका घट्ट की तो सोडवणं मला अशक्य होतं.

‘अजित आला होता ना, तुम्हाला भेटायला?’ थेट माझ्या डोळ्यात पाहत त्यांनी विचारलं. काही क्षणच गेले असतील फक्त. डोळ्यातून पाण्याच्या धारा वाहायला लागल्या त्यांच्या. नजर हळूहळू खाली झुकली. त्यांच्या हाताची पकड सैल होत गेली. काय बोलावं, कसं सांत्वन करावं? त्यांच्या दुःखासमोर मी लहान होतो. मी शांत उभा राहून त्यांना पाहत होतो. एक शब्दही न बोलता त्या शेजारी भितीकडे पाहत होत्या. हुंदके देत होत्या. शेजारी पडलेला त्यांचा छोटा रुमाल मी उचलला आणि त्यांच्या हातात दिला. मी बाहेर पडलो तेव्हा त्यांनी तो त्यांच्या नाकावर धरला होता. हुंदक्यांचा आवेग कमी कमी होत चालला होता.

बाहेर आलो तर खोपकर होतेच. असणारच होते. खुर्चीत बसलेले. माझी वाट पाहत. आत जे काही घडत होतं त्याबाबत पूर्ण अनभिज्ञ.

‘काय म्हणते, ऊर्मिला? All Ok?’ त्यांनी विचारलं.

‘Yes, Sir. She is fine’ मी म्हणालो. मला माझ्या दांभिकपणाची लाज वाटली. काकू हळूहळू तपासण्याच्या खोलीतून बाहेर आल्या. नजर खाली घालून समोर खुर्चीवर बसल्या. तशाच मूक. मी औषधं लिहून कागद त्यांच्या हातात ठेवला. मि. खोपकरांनी तो तत्परतेनं उचलला. तो वाचल्यासारखं केलं, वर पाहून माझ्याकडे हलकंसं स्मित केलं, डोळे मिचकावले. ‘See you again,’ असं म्हणत ते उठले आणि वेगानं खोलीबाहेर पडलेसुद्धा. खोपकरांच्या सगळ्याच हालचालीत एक सफाईदारपणा असे. त्यांना बहुधा एकसारखं यशस्वी वाटत असावं, मी अंदाज केला. काकू संथपणे उठल्या. आपलं जड शरीर आणि जड मन उचलत हळूहळू कष्टानं खोलीबाहेर पडल्या. माझी इच्छा होती, एकदा तरी त्यांनी वळून पहावं, अनिच्छेनं का होईना हसावं. नाही म्हटलं तरी त्यांचं एक खोल रहस्य, खोलवरचं दुःख मला माहीत होतं. पण यातलं काहीही त्यांनी केलं नाही. त्या फक्त बाहेर पडल्या.

आणि त्यानंतरही त्या वेळोवेळी येत राहिल्या. तपासून घेत राहिल्या. खोपकर स्वतः कमालीच्या शिस्तीचे गृहस्थ असणार. काकूंची एकही तारीख त्यांनी कधी चुकवली नाही. नेहमी वेळेपूर्वी हजर. तीच खोचक नजर. तोच कमालीचा आणि कमावलेला सफाईदारपणा. काकूंसाठी हे सगळं करणं ही काही त्यांची आवड खासच नव्हती. अगदी न पटणारी गोष्ट होती ती त्यांच्या दृष्टीनं. पण हे असं असूनही वरकरणी सगळं यथासांग करत राहायचं आणि तरीही त्यापासून अलिप्त राहायचं ही त्यांची खास हातोटी. का कोण जाणे, त्यांच्याकडे पाहून नेहमी मला ‘शुचिर्भूत’ या शब्दाची आठवण येई. खोपकर म्हणजे मूर्तिमंत शुचिर्भूतता! 

पण हे सगळं किती दिवस चालणार? काकूंचा आजार हळूहळू वाढत जाणार होता. आताशा त्यांचा वेग पुन्हा मंदावत चालला होता. दम लागण्याचं प्रमाण वाढत होतं. तपासायला म्हणून झोपवावं तर त्यांना फार काळ झोपवतही नसे. धडपडून त्या पुन्हा उठून बसायला बघत. आता फार दिवस त्या दवाखान्यापर्यंत येऊ शकणार नाहीत, आमचा जिना चढू शकणार नाहीत हे मला स्पष्ट दिसत होतं. स्वतः खोपकरांनाही याची जाणीव असावी बहुधा कारण एक दिवस दवाखान्यातून बाहेर पडता-पडताच त्यांनी मला विचारलं, ‘ डॉक, गरज पडली तर तुम्ही घरी तपासायला वगैरे येता की नाही?’

‘हो, येतो की. गरज पडली तर होम-विझिट करतो ना मी.’ मी उत्तरलो.

‘फी काय असते तुमच्या होम-विझिटची?’ खोपकरांनी त्यांच्या खास शैलीत अगदी थेटच विचारलं. एव्हाना मी खोपकरांना सरावलो होतो. असे प्रश्न निर्विकारपणे झेलण्याइतपत कोडगा झालो होतो. मी माझी फी त्यांना सांगितली. ती फार नव्हती पण वैद्यकीय कारणासाठी, विशेषतः पत्नीच्या प्रकृतीसाठी होणारा खर्च म्हणून त्यांना बहुधा ती जास्त वाटली असावी कारण तो आकडा ऐकून आश्चर्य आणि नापसंती यांचं मिश्रण असलेली एक भावना त्यांच्या चेहऱ्यावर मला स्पष्टपणे दिसली. खोपकर तसं काही बोलले नाहीत, त्यांच्या चेहऱ्यावरचे भाव पुरेसे बोलके होते, त्यातून बोध घेत मीच आपसूक माझी फी कमी करावी अशी त्यांची इच्छा असावी बहुधा. पण मी निर्विकार होतो.

‘तुम्हाला नेण्यासाठी कारची व्यवस्था करू शकतो मी. तसं केलं तर? तर काय फी असेल तुमची?’ खोपकरांनी विचारलं. 

एरवी खोपकर एवढे चतुर, स्मार्ट वाटणारे. आता मात्र एकदम बालिश वाटले. मी हसलो. 

‘विझिटच्या फी मधे वाहतुकीचा वेगळा दर नसतो, सर. विझिट फी ही संपूर्ण विझिटचे शुल्क म्हणून घेतो आम्ही. एक सांगू, आम्ही डॉक्टर जेव्हा पेशंट तपासतो तेव्हा खर्च करतो तो वेळ, त्याचं मोल म्हणून फी घेतो आम्ही. त्यासाठी लागणारा पेट्रोल खर्च, वीज खर्च असा हिशेब नसतो. अगदी एखाद्या निदानासाठी लागणारं ज्ञान, ते तरी असं कुठे खर्च होत असतं. सगळा हिशेब वेळाचा असतो, सर’ मी नको इतक्या स्पष्टपणे बोललो. मलाच नंतर कसं तरी वाटलं त्याचं. पण हा खोपकरांचा प्रभाव होता. इतकं व्यावहारिक होण्याशिवाय दुसरा कुठला पर्याय होता माझ्यासमोर?

ती वेळ काही दिवसातच आली. खोपकरांच्या घरी मला जावं लागलं. काकूंसाठी होम-विझिट करावी लागली. त्यांनी गाडी अर्थातच पाठवली नाही. मीच गेलो माझ्या वाहनानं.

शहराच्या सुखवस्तू भागातलं घर. टुमदार बंगला. बाहेर एक कार. चांगल्या चवीनं सजवलेलं अतरंग. बेड-रूममधे काकू पडलेल्या. वाढत चाललेला दम. घटत चाललेलं वजन. पायावर, अंगावर चढत चाललेली सूज. काकूंच्या खालावत चाललेल्या प्रकृतीचे हे सगळे निदर्शक. खोपकर माझ्या मागे उभे. त्यांच्या नेहमीच्या शोधक पवित्र्यात. मी माझी तपासणी उरकली. बाहेर दिवाणखान्यात आम्ही दोघं समोरासमोर बसलो. खोपकर आणि मी.

‘तब्येत खराब आहे त्यांची. आता मी काही औषधं वाढवून देतो. बघू कसा प्रतिसाद मिळतो. नाही तर पुन्हा अॅडमिट करावं लागेल,’ मी म्हणालो.

खोपकर अर्थातच नाराज होते. अॅडमिट करण्याचा माझा पर्याय त्यांना जणू ऐकूच गेला नाही. त्याकडे पूर्ण दुर्लक्ष करीत त्यांनी थंडपणे मी दिलेली औषधाची चिट्ठी आपल्या हातात घेतली. वरवर वाचली.

‘ठीकाय, देतो ही औषधं. बघू या काय होतं ते. ओके? कळवतोच मी तुम्हाला.’ असं म्हणत उभ्या-उभ्याच त्यांनी मला निरोप दिला. खोपकरांच्या बंगल्याच्या दरवाजातून बाहेर पडलो तेव्हा उशीर रात्र झाली होती. बाहेर चांगलाच काळोख होता. वळून पाहिलं तर सगळा बंगलाच सुनसान काळोखानं वेढल्यासारखा दिसला. भीतीदायक.

फार दिवस जाणारच नव्हते. माझी खात्री होती, तसंच झालं. मध्यरात्रीची वेळ. अचानक दम वाढलेल्या अवस्थेत खोपकर काकू थेट हॉस्पिटलमध्येच आल्या. परिस्थिती अशी गंभीर की आय.सी.यू. मधे घ्यावं लागलं. मग सगळे सोपस्कार, ऑक्सिजन. सलाईन. पुन्हा सगळ्या तपासण्या. खोपकरांची वाढती नाराजी. पण सगळ्याला तोंड देत काकू सुधारल्या. उठून बसल्या. बोलू लागल्या. आय.सी.यू. मधून बाहेर घेतलं. बरोबर कुणी आया आणि काकू असा जुना नित्यक्रम सुरु झाला. आसपासची सगळीच परिस्थिती अशी प्रतिकूल, विचित्र. पण काकूंचं दैव बलवत्तर (?). त्या बचावल्या. घरी जाण्याइतपत सुधारल्या.

मधे एकदा अजितही असाच दवाखान्यात येऊन गेला. आईच्या तब्येतीची चौकशी. माझ्याविषयी कृतज्ञता. हेही रीतसर झालं. काकूंची एक अॅडमिशन अशा प्रकारे संपन्न झाली. 

आणि हेही एकदा नाही, दोनदा- तीनदा झालं. पुन्हा पुन्हा आय.सी.यू. ऑक्सिजन. नाकातोंडात नळ्या. आणि त्यातून शेवटी दुःखकारक प्रगती. काकू हताश होत चालल्या. अधून-मधून खोपकरही दिसायचे. चेहऱ्यावर एक उर्मट नाराजी. काकूंचं वारंवार उलटणारं दुःख हा जणू माझाच गुन्हा असावा, असा आविर्भाव. काकूंना वारंवार अॅडमिट करावं लागतं होतं याचा मलाही खेद होताच, पण माझाही नाईलाज होता. ते दुखणंच मुळी तसं होतं.

अशाच एका अॅडमिशन दरम्यानची गोष्ट. संध्याकाळची वेळ. दवाखान्यात गर्दी आणि अचानक खोपकर उगवले. गीता बाहेर होतीच. तिच्यावर वजन टाकून लगेचच आत आले. आता हे जमवण्याइतकी प्रतिष्ठा त्यांनी बाहेर कमावली होती.

‘You see, Doc. She is admitted in hospital again.’

मी शांत, निरुत्तर. थोडा वेळ अंदाज घेऊन ते म्हणाले,

‘डॉक, फार खर्च होतोय माझा. आतापर्यंत किती खर्च झालाय माहित्ये?’ असं म्हणून खर्चाचा आकडाच त्यांनी माझ्या तोंडावर फेकला. त्यांनी जो खर्च ‘जास्त’ म्हणून सांगितला तो तेव्हाच्या संदर्भात फार जास्त म्हणावा असा नव्हता, आणि खोपकरांसाठी तर तो मुळीच जास्त नव्हता हे मला दिसत होतं, तरी मी शक्य तेवढी सहानुभूती माझ्या चेहऱ्यावर जमवली आणि शांत वाट पाहत राहिलो.

‘You must give me a discount in all your charges henceforth. I don’t think it is justifiable to charge for repeated admissions just the same way.’

हे जरा जास्तच होत होतं. सवलत मागणं मी समजू शकत होतो पण फी घेण्याच्या हक्कावरच शंका घेणं म्हणजे जास्तच झालं. तरीही मी शांत बसलो. 

‘काकूंच्या बिलात माझ्याकडून काही शक्य असेल ती सवलत देण्याचा प्रयत्न मी करीन,’ एवढं सांगून मी गप्प बसलो. पण एवढ्यानं खोपकरांचं समाधान होणार नव्हतं. त्यांना बहुधा ठोस आश्वासन हवं होतं. कदाचित पूर्ण सुटका हवी होती बिलातून. इतकं काही करणं मला शक्य नव्हतं, ते मला गरजेचंही वाटत नव्हतं आणि ह्या सगळ्यात केठे तरी खूप दुखावल्याची भावना माझ्या मनात आली होती. वाटत होतं, काहीच करू नये. सवलतीचं काम करण्यासाठी खोपकर ही काही योग्य केस नव्हतीच मुळी. 

थोडा वेळ थांबून, किचित त्रागा करून खोपकर उठले आणि गेले. त्यांचा नेहमीचा सफाईदारपणा आज त्यांच्या वागणुकीत, हालचालीत तितकासा नव्हता. 

काकू अजूनही हॉस्पिटलमध्ये होत्या. आता इथून पुढे बिलाचा प्रश्न भेडसावणार हे उघड होते. या प्रश्नाची सोडवणूक कशी करावी या विचारात मी. हॉस्पिटलमध्ये गेलो तर काकू खाटेवर बसलेल्या. अलीकडे नेहमीच असत तशा उदास, खिन्न. मी त्यांना तपासलं. तब्येत ठीक होती. दोनेक दिवसात कदाचित घरी जाऊ शकतील अशी. तपासून मी परत निघणार तसा काकूंनी माझा हात घट्ट पकडला. पुन्हा एकदा तोच भावनांचा आवेग. डोळ्यात पाणी भरलेलं. हात तसाच पकडून ठेवत त्या म्हणाल्या-, ‘डॉक्टर, तुम्हीच तपासाल ना मला नेहमी? मला सोडणार नाही ना एखाद दिवस?’

त्यांच्या प्रश्नाचा रोख मला समजेना. काय प्रतिक्रिया द्यावी याविषयी मी साशंक. मी त्यांच्या हातावर हात थोपटला. ‘मी कुठे जाणारेय? असणारे इथेच. तुम्ही नका काळजी करू.’असं काही तरी म्हणत मी माझा हात सोडवला. बाहेर आलो. तरी काकूंचे उसासे चालूच होते. 

हॉस्पिटलमधून बाहेर पडणार इतक्यात विजय भेटला. विजय माझा मित्र, आमच्याच हॉस्पिटलमधला माझा डॉक्टर मित्र. गडबडीत होता पण तरी तो थांबला आणि म्हणाला- ‘त्या कोण खोपकर पेशंट आहेत न तुझ्याकडे. त्यांचा काही प्रॉब्लेम आहे का?’

‘नाही, आता बऱ्या आहेत त्या. काही दिवसात घरीसुद्धा जातील.’- मी.

‘मग त्यांचे मिस्टर का उगाच धावपळ करतायत. मला भेटले, म्हणाले तुम्ही घ्याल का आमची ही केस? आम्हाला तुमची treatment हवी आहे म्हणून. कमालच आहे, म्हणजे इकडे पेशंट बरा होतोय तर तिकडे नवरा डॉक्टर बदलायची भाषा करतोय.’ 

हसत हसत विजय निघून गेला. त्याला हे कोडं वाटलं. पण माझ्या लक्षात आलं. खोपकर डॉक्टर बदलू पाहत होते. इथेही ते भाव करत डॉक्टर निवडणार होते. त्याची ही तयारी होती. खोपकर एक अवली माणूस होता खरं!

पुढचे दोन दिवस असेच शांतपणे गेले. काकू बऱ्या होत गेल्या. आता घरी पाठवण्याची वेळ आली. त्यासाठी मी हॉस्पिटलमध्ये गेलो तर आमचे शंकरमामा धावतच माझ्या मागे आले. 

‘सर, एरंडे सरांनी लगेचच भेटायला बोलावलंय. काही तरी अर्जंट काम आहे सर,’ मामा म्हणाले.

‘चला, येतोच,’ असं म्हणून मी त्यांच्या मागोमाग तडक ऑफिसात गेलो. एरंडे आमच्या हॉस्पिटलचे अधीक्षक. सहसा ते असं कधी बोलावत नाहीत. काय काम असावं अशा शंकेत मी.

‘या, सर, बसा’ एरंड्यांनी माझं स्वागत केलं. एरंडे एकदम दिलखुलास माणूस.

मी बसलो. एरंडे थोडे गंभीर वाटले.

‘ते खोपकर काल येऊन गेले. त्यांच्या मिसेस म्हणे तुमच्याकडे अॅडमिट आहेत. कशा आहेत त्या?’

खोपकर हा विषय निघाला आणि मी हताश झालो. आता पुढे काय वाढून ठेवलं आहे याचा अंदाज येईना. मी सगळा पाढा पुन्हा वाचला.

‘I see. नाही. त्यांचे मिस्टर म्हणत होते की बायकोची तब्येत सारखी बिघडते. सारखं अॅडमिट करावं लागतं. खर्च फार होतो. त्यांची अशी इच्छा आहे की त्यांना तुम्ही नाही पाहिलं तरी चालेल. त्यानं काय होईल की त्यांचं बिल तेवढंच कमी होईल. नाही तरी आता केसमध्ये काही फार आशादायक असं काही नाहीच्चे. तर हा विझिट फीचा खर्च तरी वाचेल असं त्यांचं मत. तुम्हाला काय वाटतं?’ एरंडे म्हणाले.

मी चपापलोच. खर्च वाचवण्यासाठी मला बाजूला सारून पेशंट नुसताच हॉस्पिटलमध्ये ठेवायचा, जुजबी उपचार चालू ठेवायचे. आणि अशा प्रकारे पैशाची बचत करायची, अशी अभिनव युक्ती शोधून काढली होती खोपकरांनी. आणि अनवधानानं एरंडे त्यांना साथ द्यायला निघाले होते की काय?

‘कुठल्याही डॉक्टरचे इलाज चालू नसलेला पेशंट आपण हॉस्पिटलमध्ये कसा काय ठेवणार? हे काय हॉटेल आहे की काय?’ मी त्राग्यानं विचारलं. 

‘मीही तोच विचार केला. खोपकराना मी म्हणूनच नाही म्हटलं आहे आधीच.’ एरंडे म्हणाले आणि मला धीर वाटला. पण ते अजून बोलतंच होते-

‘पण मी काय म्हणतो, एवढा कडूपणा घेण्यापेक्षा तुम्हीच का नाही बघत त्यांना. द्या की सवलत काय मागतात तेवढी.’ एरंडे म्हणाले. त्यांच्या मते प्रश्न सोडवण्याचा हा एक व्यावहारिक मार्ग होता.

‘सर, सवलती द्यायला आपण सगळेच वेळोवेळी तयार असतो. आतापर्यंत अशा गोष्टीला मी कधीच नाही म्हटलेलं नाही. पण खोपकर हे वेगळं प्रकरण आहे. पैशाच्या वेडानं पछाडलेला विकृत इसम आहे तो. अशा माणसाच्या विकृत समाधानासाठी काहीही त्याग करण्याची माझी इच्छा नाही. ही केस माझ्याकडे राहते की नाही, याच्याशी मला काही घेणं-देणं नाही पण खोपकरांच्या विकृतीचा बळी होण्याची माझी इच्छा नाही.’ कधी नाही इतक्या निक्षून मी हे सांगितलं. जास्त काही बोलायच्या आत तिथून उठलो आणि बाहेर पडलो.

नंतर पुढे खरं तर काहीच घडलं नाही. मी माझी फी जराही कमी केली नाही. खोपकरांचा या एका बाबतीत मी जणू पराभव केला असं मला वाटलं. पण पुन्हा माझा अंदाज चुकला.

पंधरा एक दिवसांनंतरची गोष्ट. हॉस्पिटलमध्ये माझा राउंड चालू होता. मी माझ्या गडबडीत व्हरांड्यातून चाललो होतो तोच एक मध्यमवयीन स्त्री माझ्या मागून धावत आली. कुठं तरी पाहिल्यासारखं वाटणारी. आठवत नव्हतं मला कुठे मी पाहिलं होतं त्यांना.

‘सर, तुम्हाला बोलावतायत,’ असं काही तरी पुटपुटत ती माझ्या मागं येत होती. कुणाचं काय काम असावं माझ्याशी असा विचार करत मी तिच्या मागे गेलो. खोलीत गेलो. बघतो तर तिथे खोपकर काकू होत्या. म्हणजे त्या अॅडमिट होत्या आणि मला माहित नव्हतं. म्हणजे कुणी दुसराच डॉक्टर त्यांना पाहत असणार. मला सगळं उमगलं. अखेर खोपकरांनीच बाजी मारली होती. त्यांनी दुसरा कुणी डॉक्टर शोधला होता. स्वस्तातला.

काकूंची तब्येत आणखीच खालावलेली. चेहरा म्लान. उतरलेला. अशक्तपणा तर इतका की रडण्याचंही बळ नसावं त्यांच्यात. त्यांना तसं पाहिलं आणि नक्की काय वाटलं मला? ते मलाही समजेना. सवयीप्रमाणे काकूंनी माझा हात धरून ठेवला अगदी गच्च. डोळ्याच्या कडा थोड्याशा पाणावल्या. काहीच बोलेनात. 

‘काकू तुमची लय आठवण काढताती. माज्या डॉक्टरला बोलवा म्हनत्यात. तुम्हास्नी पायलं म्हनून आलिया बागा मी. येत जावा तुमीबी, अशी इनती करत्यात त्या.’ आया बाईच सगळं बोलत होत्या.

मी निःशब्द. काकूंची फक्त पाठ थोपटली. 

‘येईन नं मी. येत जाईन ना तुम्हाला भेटायला अधूनमधून.’ मी म्हणालो. माझा घसा जणू आवळल्यासारखं वाटलं मला. मला वाईट वाटत होतं. मला राग आला होता. माझा मोठा अपमान झाल्याची भावना माझ्या मनात होती. 

काही तरी समजूतीचं बोलत मी तिथून बाहेर पडलो. पुन्हा येईन असं आश्वासन त्यांना दिलं. पण खरं सांगू. नंतर पुन्हा कधीही मी काकूंना भेटलो नाही. अगदी पूर्णपणे त्यांना पुसून टाकलं मी माझ्या मनातून. नंतर काही दिवसांनी असंच समजलं मला इकडून तिकडून. खोपकर काकू गेल्या होत्या. मी त्यांना नंतर कधीच भेटलो नाही याची खंत मागे ठेवून त्या गेल्या होत्या. 

काकूंची गोष्ट इथं संपली. पण खोपकरांची गोष्ट संपली नाही. ती संपायला अजून एक-दोन वर्ष जावी लागली. तोपर्यंत मी खोपकरांना विसरलोही होतो.

दवाखान्यात असताना एक तरुण असाच तपासण्यासाठी म्हणून आला. मी त्याला तपासलं. औषधं लिहून देण्यासाठी म्हणून त्याचं नाव विचारलं, तसा तो चमकला आणि माझ्याकडे पाहत हसत म्हणाला, ‘ सर, तुम्ही मला ओळखलेलं दिसत नाही.’

बुचकळून मी त्याच्याकडे पाहत राहिलो. कोण असावा हा?

‘सर, मी अजित. अजित खोपकर.’

तो हे म्हटला मात्र, मला सगळं सगळं साफ आठवलं. खोपकर आठवले. काकू आठवल्या. सगळ्या जुन्या आठवणी. तेव्हा त्या क्लेशकारक वाटल्या असतील. पण आता त्या होत्या निव्वळ आठवणी.

माझं कुतूहल पुन्हा चाळवलं. मी काही विचारणार तोच अजित म्हणाला-

‘माझी आई गेली ते तुम्हाला कळलंच असेल. बिचारी, जाईपर्यंत एकटी होती. तुमची आठवण काढायची. मीही जवळ नव्हतो. एकटी गेली बिचारी.’

एक आवंढा गिळून अजित थांबला.

‘आणि तुझे वडील? ते कुठे असतात आताशा?’ मी विचारलं.

‘ते आहेत तिथंच जुन्या घरी. एकटेच असतात. मी वेगळाच राहतो अजून. त्यांना paralysis झालाय आजकाल. अंथरुणावर खिळून असतात. एक पोरगा असतो त्यांच्याबरोबर. तो पाहतो त्यांचं सगळं. जन्मभर माझ्या आईला छळलं. तेव्हा मला वाटायचं यांचेही असेच हाल व्हावेत. अगदी मरेस्तोवर हाल व्हावेत. पण आता एखाद्या वेळेस मी घरी जातो. त्यांची ही अवस्था बघतो. वाईट वाटतं. कुणाचंही असं होऊ नये असं वाटतं आता, सर.’

अजित गेला. जुन्या आठवणी जागवून गेला. मला खोपकर आठवत होते. रुबाबदार मनुष्य. आयुष्यभर निव्वळ पैसा मिळवला. नक्की काय उपयोग झाला त्यांना त्या पैशाचा?

लहानपणी पावसाळ्याच्या पहिल्या वहिल्या सरी पडायच्या. सगळं आसमंत पावसासाठी आसावलेलं. आम्हीही त्याच असोशीनं गोलगोल गिरक्या मारत म्हणायचो-

‘ये रे, ये रे पावसा, तुला देतो पैसा.

पैसा झाला खोटा, पाऊस आला मोठा.’

खोपकरांनी  सगळं आयुष्य गिरक्या मारल्या. पैशासाठी. सरीवर सरी आल्या. मोठा पैसा आला, पण तो सगळा खोटा होता. आयुष्याच्या अखेरीला तरी त्यांना हे उमगलं असेल का?

डॉ. संजीव मंगरुळकर

दूरभाष: ९४०५०१८८२०